Արմենուհի Մխոյեան, Sputnik.
Անիին այսօր ալ հանգիստ չեն տար Մուշէն գաղթած Մխօ պապի մասին յիշողութիւնները, որոնք հօրմէն լսած է:
Մեծհօր հայրը գաղթած է Արեւմտեան Հայաստանէն. Մխօ պապը Մշոյ Զէյթկան գիւղէն էր: 1915-ի ջարդերու ժամանակ կը կորսուի անոր ամբողջ գերդաստանը, բայց ինչ-որ հրաշքով մը ինք կը յաջողի երկու եղբայրներուն` Տիգրանի ու Մարգարի հետ փախչիլ ու հասնիլ Կարս: Այստեղ կը հանդիպի Շուշանին` ապագայ կնոջը, որ Կարսի Չիրղան գիւղէն էր: Եղեռնի արնահոտ հեւքը Շուշանի ընտանիքին ալ դպած էր` կենդանի ձգելով միայն Շուշանն ու աւագ որդին: Որոշ ժամանակ անց Մխոյի ու Շուշանի նորաստեղծ ընտանիքը Կարսէն կը տեղափոխուի Ալեքպոլ (Ալեքսանդրապոլ, այժմ` Գիւմրի), սակայն հողագործութեան ու անասնապահութեան վարժ Մխոն կնոջ հետ կ’որոշէ հաստատուիլ Ճզխլար գիւղին մէջ, որ ներկայիս Ցօղամարգն է:
«Ցողամարգի մէջ անոնք չեն ընդունուած: Պապը կը պատմէր, որ «գաղթականներուն» տեղացիները չեն սիրած, ուրիշ աչքով նայած են: Ու Մխոն Շուշանին հետ կրկին Ալեքպոլ մեկնած է, ապա Ռուսաստան, յետոյ կրկին յետդարձի ճամբան բռնած է: Ճզխլարի մէջ կիրթ մարդ մը եղած է` Համբարենց Յակոբը, ան համոզած է համագիւղացիներուն, որ ընդունին Մխոն, ըսած է, որ լրացուցիչ մարդաքանակը գիւղին յաւելեալ հող կը բերէ, բացի այդ, ըսած է` Մխոն լաւ հովիւ է»,- իրեն հասած պատմութիւնը կը վերապատմէ Անին:
Այդպէս ալ Մխոն ու Շուշանը մնացած են գիւղին մէջ: Մնացած են, բայց «գաղթական» բառն ալ դաջուածքի պէս սրտերնուն մէջ մնացած է: Եթէ անգամ այդ մասին փորձած են մոռնալ, համագիւղացիները չեն ձգած, միշտ երեսով տուած են` գաղթակա՛ն: Այդպէս` մինչեւ կեանքի վերջը կարծես եկուորի, գաղթականի կարգավիճակով ապրած են Ճզխլարի մէջ:
Մխոն ու Շուշանը երեք զաւակ լոյս աշխարհ բերած են` Իշխանը, Շմաւոնն ու Էմման: «Մխօ պապին դուստրը` Էմմա տատը, կ’ըսէր, որ կ’ատէ «գաղթական» բառը, անոր յուշերուն մէջ այդ դաժան բառն ուղեկցած է իրեն ամբողջ կեանք մը: Երբ Մխօ պապին մասին հօրս կը հարցնեմ, ան կ’ըսէ, որ այդ բարի հսկան կսկիծ մը ունէր` կորսնցուցած երկրի կարօտը: Մխօ պապը մէյ մըն ալ ժամերով կը նստէր ու, անասելի թախիծն աչքերուն մէջ, կարօտով կը նայէր Հայաստանի ու Թուրքիոյ սահմանաբաժան Եղնախաղ լեռնաշղթան ու կ’երգէր…»:
Բերրի ու ջրդի հողեր, այգիներ ու տարիներու քրտինքով ստեղծած տունուտեղ, հայրենիք ու բնօրրան ձգած են Եղնախաղի լեռներէն այն կողմ` Զէյթկան, Մուշ, այլուր…:
Էրգրէն բերած միակ իրը եղած է սրինգը, որ Մխօ պապէն գողցած են: Հա, ու մէյ մըն ալ Շուշան տատի շալը: Կ’ըսեն` տարիներու ընթացքին շալը մաշած ու պատառոտուած է, բայց տատը չէ բաժնուած ատկէ, այնքան թանկ ու հարազատ եղած է ծննդավայրէն մնացած այդ բեկորը: Ատիկա տեսնելով ու ընկալելով` թոռները փնտռած ու ճիշդ նոյն ձեւի նոր շալ մը գնած են, յետոյ թաքուն փոխարինած հինը նորով:
Անգամ մը Մխօ պապն ըսած է. «Եթէ չյաջողինք յետ դառնալ իմ հողեր, ապա մահէս յետոյ Մուշէն բուռ մը հող կը բերէք ու գերեզմանիս կը լեցնէք»:
Մխօ պապի երազանքը դեռ անկատար է. անոր շիրիմը դեռ Մշոյ հողի կարօտը կը քաշէ:
