«Սպիտակ» ֆիլմը նկարելուց առաջ ռեժիսոր Ալեքսանդր Կոտը պատրաստվել է էկրանավորել «Թռչող Մոնախովին»։ Այդ կապակցությամբ նա գնացել է վեպի հեղինակի՝ Անդրեյ Բիտովի մոտ։
Հենց Կոտի խոսքերը․
- Իսկ ինչո՞ւ «Մոնախովը», - հանկարծ հարցրեց Բիտովը։
- Չգիտեմ։ Դուրս եկել է, - պատասխանեցի ես։
- Պրոդյուսերներն են ուղարկե՞լ։
- Ոչ, ինձ իսկապես դուր է եկել։
Լռեց։ Հարցրեց․
- Կարդացե՞լ ես «Հայաստանը»։
- Այո, - ստեցի ես։
«Պուշկինյան տնից» և «Մոնախովից» բացի, ուրիշ բան չէի կարդացել։
- Հայաստանը կինո է։
Ինչպե՞ս է ստեղծվել «Հայաստանի դասերը»։ Երիտասարդ Բիտովը երազել է լինել Ճապոնիայում, սակայն նրան թույլ չեն տվել, և նա սրտնեղությունից Երևանի տոմս է գնել և եկել Կինեմատոգրաֆիայի բարձրագույն պետական ինստիտուտի (ВГИК)
սցենարային կուրսերի ընկեր Հրանտ Մաթևոսյանի մոտ։ Եվ իր համար բացահայտել է Հայաստանը։ Որքա՞ն ժամանակ է պետք, որպեսզի մարդը գրի այն մասին, թե ինչն է իրեն ապշեցրել։ Բիտովը «Հայաստանի դասերը» գրել է յոթ օրում։
1969թ-ն է եղել, «Ժողովուրդների բարեկամություն» ամսագիրը (ի դեպ, Հրանտ Մաթևոսյանին Հայաստանի և աշխարհի համար բացահայտել է հենց այդ ամսագիրը) հրապարակել է ձեռագիր տարբերակը, իսկ հետո «Դասերը» հրատարակվել են առանձին հատորով, այնուհետև լույս է տեսել երկրորդ գիրքը, տասներորդը, քսանհինգերորդը․․․
Դրանից հետո գրեթե կես դար է անցել, և ի՞նչ ենք մենք անում, երբ ուզում ենք, որպեսզի մեզ սիրեն։ Առաջարկում ենք կարդալ ռուս գրողի «Հայաստանի դասերը»։
Ինչո՞ւ է Բիտովի մոտ ստացվել։ Ենթադրում եմ, որ Հայաստանը ոչ միայն զարմացրել է, ոչ միայն դուր է եկել, այլև այրել է նրան՝ իր ցնցող գույներով և վառ մարդկանցով, շփման ջերմությամբ և սրտաբացությամբ, այն ամենի անկրկնելի համով, ինչ դրված է սեղանին։ Եվ այդ ամենը Հայաստանն է։ Ավելի ճիշտ` նրա մի մասը։
«Հայկական եկեղեցիների պատկերները աչքիս առաջ են, դրանք ապրում են իմ հիշողության մեջ, իմ հոգում։ Այդ պատկերները տեսնելու համար կարիք չկա գրադարակից հանել հին լուսանկարչական ալբոմները կամ տեսամագնիտոֆոնի մեջ դնել փոշոտ տեսաժապավենը։ Ես համեմատում եմ իմ ստեղծագործությունները հայկական և ռուսական եկեղեցիների պատկերների հետ», - խոստովանում է հենց Բիտովը։
Երբ նա նոր պատմվածք կամ նոր վիպակ է հորինել, հիշել է հայկական և ռուսական եկեղեցական ճարտարապետությունը Մոսկվայում և Երևանում, Պետերբուրգում և Աշտարակում, Վլադիմիրում և Արմավիրում, Սուզդալում և Դվինում, Պսկովում և Գյումրիում։ Իսկ հետո հարցրել է իրեն, թե իր ստեղծագործության մեջ հասե՞լ է նույն ներդաշնակությանը, որը կա եկեղեցում։
«Հայաստանը կա իմ յուրաքանչյուր ստեղծագործությունում, ոչ միայն «Հայաստանի դասերը» գրքում», - նշել է գրողը։
Բոլոր նրանց, ովքեր Հայաստան են գալիս առաջին անգամ, Բիտովը խորհուրդ է տալիս չմոռանալ՝ երկիրն աշխարհին այնքան հայտնի մարդկանց է նվիրել, որ ոչ մի երկիր այդ ցուցանիշով չի համեմատվի նրա հետ։ Հայերն իրենց արմատներն են գտնում գրեթե բոլոր մեծերի մոտ, տաքացած պահին կարող են նույնիսկ հայտարարել, որ Հիսուս Քրիստոսն էլ է այստեղ ծնվել, կատակում է հեղինակը։
«Որպես ապացույց՝ ձեզ անպայման կասեն՝ իզուր չէ, որ Նոյի տապանը կանգնել է հենց Արարատի վրա և ստորոտին տնկել խաղողի առաջին որթը։ Հենց այդ պատճառով հայերի հետ ուրիշների գինու կամ, աստված մի արասցե, կոնյակի գերազանցության մասին վիճելն ուղղակի անիմաստ է», - նշում է նա։
Չի կարելի ասել, որ Բիտովն առաջին ոչ հայն է, որ սեր է խոստովանել Հայաստանին։ Իսկ Մանդելշտա՞մը, Գորոդեցկի՞ն, Իլյա Էրենբուրգը՞։ Բայց չգիտես ինչու Բիտովն առաջինն է անցնում մտքովդ։ Ինչո՞ւ։ Չգիտեմ։
Այնպես է ստացվել, որ Հայաստանից հետո գրողը եղել է Վրաստանում և, իհարկե, գիրք է գրել։ Բայց ցանկացած հայ ընթերցող կապացուցի, որ Հայաստանի մասին գիրքն ավելի լավն է։ Իսկ հարևանները կպնդեն հակառակը և կրկին կապացուցեն դա։ Իսկ ի՞նչ ենք տեսնում մենք։ Երևանի «Արարատի» և Թբիլիսիի «Դինամոյի» սինդրոմ, և ուրիշ ոչինչ։
«Ես մինչև հիմա ամաչում եմ, որ կոտորածի մասին լսել եմ 30 տարեկանում։ Հայաստանում սերունդների միջև կա ամուր կապ, ուժեղ են ազգակցական կապերը։ Հայերը սիրում և գնահատում են իրենց երկիրը, իրենց լեզուն, միաժամանակ բաց են աշխարհի համար», - ասել է Բիտովը։
P.S. Վերջին շրջանում մեզ մոտ տեղի և անտեղի խոսում են «նոր Հայաստանի» մասին։ Որտեղի՞ց կարող էր առաջանալ և աշխարհին ներկայանալ նոր Հայաստանը, եթե չաճեր իր պատմության խորքերից։ Էլ չխոսենք այն ժամանակների մասին, որոնց մասին պատմել է Բիտովը։ Բայց նույնիսկ նրա գրքում ներկայացվածը մեր ժողովրդի ու պատմության երկար պատմության միկրոսկոպիկ կտորն է։ Դեպի ապագա գնալու համար չի կարելի խզել սերունդների կապը, այլ, ինչպես ասել է իմաստուն Բիտովը, պետք է սիրել, գնահատել անցյալը և բաց լինել ամբողջ աշխարհի համար։
