Ռեժիսոր և դերասան Կոնստանտին Խաբենսկու «Սոբիբոր» ռազմական դրաման հասցրեց մի քանի օրվա ընթացքում ոչ միայն արժանանալ եվրոպական գնորդի և տպավորված կինոսերների համակրանքին, այլև դառնալ թեժ բանավեճերի առարկա ատելությամբ լի պատմաբանների միջավայրում։
«Սոբիբորի» սյուժեի հիմքում, առաջին հերթին, ապշեցնող պատմական իրադարձություն է ընկած։
Լեհաստանի հարավ–արևելքում գտնվող գրեթե նույնանուն Սոբիբուր գյուղի մերձակայքում 1942 թվականի մայիսից «Սոբիբոր» անունը կրող համակենտրոնացման ճամբար էր գործում, որը հայտնի էր ոչ միայն որպես մահվան ճամբար (մոտ 250.000 մարդ զոհվեց այնտեղ), այլև` կամքի բացառիկ հաղթանակի։
Հենց այդ համակենտրոնացման ճամբարում, դրա ստեղծումից մեկ տարի հետո, կալանավորների կողմից աննախադեպ մասշտաբի ապստամբություն տեղի ունեցավ (Տրեբլինկայի հետ մեկտեղ)։ 50 տարի անց այդ իրադարձության մասին Լեհաստանի նախագահ Լեխ Վալենսան կասի հետևյալը.
«Նրանք փրկեցին իրենց պատիվը, նրանք պաշտպանեցին մարդկային ցեղի արժանապատվությունը։ Նրանց գործերը մոռանալ չի կարելի, հատկապես, այսօր, երբ աշխարհի մի շարք հատվածներ ընկղմված են ֆանատիզմի, ռասիզմի, անհանդուրժողականության մեջ, երբ կրկին ցեղասպանություն է իրականացվում։ Սոբիբորի պատմությունը նաև մարդասիրության և արժանապատվության, մարդկության տրիումֆի պատգամ է»։
Ապստամբությունը գլխավորում էր Կարմիր Բանակի սպա Ալեքսանդր Պեչերսկին, որի դերը ֆիլմում մարմնավորել է Խաբենսկին։ Ֆիլմի աստղային կազմը համալրեց հայտնի դերասան Քրիստոֆեր Լամբերտը, որը էկրանին մարմնավորեց ՍՍ–ի ունտեր–սպա Կարլ Ֆրենցելի կերպարը։
Ֆիլմի դիտումից հետո շատերը Լամբերտի կերպարը համեմատում էին մեկ այլ հայտնի չարագործի ` Պլաշովի համակենտրոնացման ճամբարի պարետ Ամոն Գյոտի հետ, որին ժամանակին հրաշալի մարմնավորել էր Ռեյֆ Ֆայնսը` Սթիվեն Սփիլբերգի օսկարակիր «Շինդլերի ցուցակում»։
Այդպիսով` քննադատական բովանդակության քննարկումները հիմնականում ծավալվեցին ոչ այդքան ֆիլմի գեղարվեստական, որքան փաստագրական բաղկացուցչի շուրջ։ Եվ թվում է, թե պատմաբանները կինոքննադատներից ավելի երկար ու բուռն են վիճելու։
Արդյո՞ք ապստամբությունը Պեչերսկին էր ղեկավարում։ Արդյո՞ք այս ապստամբությունն առաջին կամ միակ հաջողվածն է եղել։ Ճիշտ է, որ այնտեղից մոտ 500 մարդ է փախել։ Իսկապե՞ս նրանց լեհերը հետո գերմանացիներին են հանձնել։
Կաննի շուկայում քննադատները կինոսերների հետ շատ հարցերում համակարծիք էին` որ ֆիլմը իսկապես հուզիչ էր, տեղ–տեղ` հզոր և ընդհանուր առմամբ` հաջողված։ Հատկապես`հաշվի առնելով այն փաստը, որ «Ալեքսանդր Պեչերսկի. ճեղքելով անմահությունը» գրքի մոտիվներով նկարահանված ֆիլմը դարձավ Կոնստանտին Խաբենսկու ռեժիսորական դեբյուտը։
Հարկ է հիշել, որ ամերիկացի գրող Ռիչարդ Ռաշկեի վավերագրական գրքի հիման վրա, Խաբենսկուց երեք տասնամյակ առաջ, «Փախուստ Սոբիբորից» (օգտագործվել էին նաև մոտիվներ Թոմաս Բլատի «Սոբիբորի մոխրից» և Ստանիսլավ Շմայզների «Դժոխք Սոբիբորում» գրքերից) ֆիլմը նկարահանել է բրիտանացի ռեժիսոր Ջեք Գոլդը։ Պեչերսկու դերն այն ժամանակ բաժին ընկավ նիդեռլանդցի ամենահայտնի հոլիվուդյան աստղ Ռութգեր Հաուերին։
«Ֆիլմն ուժեղ տպավորություն գործեց, անկախ նրանից, որ ես, դեռ 87 թվականի ֆիլմից, ծանոթ էի այդ սարսափելի, և միևնույն ժամանակ, ոգեշնչող պատմությանը։ Սակայն, իմ կարծիքով, Խաբենսկին Ռութգեր Հաուերից ավելի լավ խաղաց, չէ՞ որ ռուս է ամեն դեպքում։ Բացի այդ ֆիլմն էլ այսօր, գլոբալիզացիայի դարաշրջանում, երբ աշխարհը մեծ համակենտրոնացման ճամբարի է սկսում նմանվել, ավելի արդիական է թվում», – Sputnik Արմենիայի հետ զրույցում ասաց ֆրանսիացի կինոլրագրող Գիյոմ Պերնյեն։
Կաննի կինոշուկայում ֆիլմը նաև կոմերցիոն հետաքրքրություն առաջացրեց. այն արդեն որոշ եվրոպական երկրներ ձեռք են բերել։ Առաջինը ցուցադրելու իրավունք գնեց Ֆրանսիան, որը Ստրասբուրգում կազմակերպեց պրեմիերան։ Եվրոպայի խորհրդի նստավայրում պրեմիերայի շրջանակներում քննարկվում էր ապստամբության օրը` հոկտեմբերի 14-ը, Եվրախորհրդարանի կողմից որպես հատուկ համաեվրոպական օր ընդունելու հարցը։
