Հայերը հաճախ են վիճում իրենց առավելությունների և թերությունների, ձեռքբերումների և բացթողումների առիթով։ Ոմանք բողոքում են, որ հայ ժողովուրդը կորցրել է իր վաղեմի հզորությունը, չի կարողացել պահպանել ծովից ծով Հայաստանը, կորցրել է պատմական հողերը։ Մյուսները դրական կարծիք ունեն` ուրախանալով այն փաստով, որ հայերին բաժին չի ընկել մյուս հին ժողովուրդների ճակատագիրը, որոնք անհետացել են երկրի երեսից։ Հաղթահարելով բոլոր հնարավոր և անհնար բարդությունները` հայերը կարողացել են ոչ միայն դիմակայել, այլ նաև պահպանել իրենց ազգային ինքնությունը, ավանդույթները, արժեքները, լեզուն։ Ավելին, նրանց հաջողվել է վերականգնել իրենց անկախ պետականությունը։
Ասֆալտը ճեղքող ծիլերի նման
Ինչպե՞ս է հայ ժողովուրդը դիմակայել` ի հեճուկս սարսափելի փորձությունների։ Ներկայացնում ենք ընդամենը մի քանի հայերի պատմություններ, որոնք փրկվել են Հայոց ցեղասպանության` 20-րդ դարի առաջին ու մեծագույն ոճրագործության տարիներին։
Գործարար, գյուտարար, տեխնոլոգ, բարերար Ալեքս (Ալեք) Մանուկյանը ծնվել է 1901թ-ին Սմիրնայում (Օսմանյան կայսրություն)։ Տարրական և միջնակարգ կրթություն է ստացել տեղի հայկական դպրոցում։ 19 տարեկանում արտագաղթել է ԱՄՆ` ունենալով ընդամենը 50 դոլար և երկու ճամպրուկ։
Ալեք Մանուկյանին հաջողվել է հռչակվել ամբողջ աշխարհում` որպես իր դարաշրջանի ազդեցիկ գործարար և ամենահարուստ մարդ։ Հենց իր անսովոր մտածողության և հնարամտության շնորհիվ էլ համեստ հայ ներգաղթյալին հաջողվել է բառացիորեն «թափանցել» մոլորակի գրեթե բոլոր բնակիչների տներ իր ստեղծած միաբռնակ ծորակի շնորհիվ, որը գրեթե ամբողջությամբ փոխարինել է երկբռնակ ծորակին։
Սակայն աշխարհին Մանուկյանը հայտնի է ոչ միայն որպես տաղանդավոր գյուտարար և գործարար, այլ նաև մեկենաս և բարեգործ։ Մեծ գործարարը հատուկ ուշադրություն է դարձրել հայկական մշակույթի, գիտական ու գրական ժառանգության ուսումնասիրությանը և տարածմանը։ 1953-1989թթ-ին նա գլխավորել է Հայկական ընդհանուր բարեգործական միությունը (AGBU): Այդ ընթացքում կազմակերպության արժեթղթերի գինը 8 միլիոն դոլարով աճել է` հասնելով մինչև 105 միլիոն դոլարի, ընդ որում` ավելի քան 40 միլիոն դոլարը Մանուկյանը ներդրել է անձնական միջոցներից։ Մեկենասը միջոցներ չի խնայել նաև կրթության ոլորտի համար։ Մի շարք ամերիկյան համալսարաններ դրամաշնորհներ են ստացել հայ բարեգործից։ Հյուսիսային Ամերիկայում հայկական հնությունների խոշորագույն թանգարանը` Alex and Marie Manoogian Museum-ը, նույնպես կառուցվել է Մանուկյանի միջոցներով։
ԱՄՆ-ում յոգուրտի արտադրության նախակարապետները
Սարգիս Կոլոմբոսյանը և Ռոզա Գրիգորյանը, որոնք 20-րդ դարի սկզբին Արևմտյան Հայաստանից արտագաղթել են Ամերիկա (ժամանակակից Թուրքիայի տարածք` խմբ.), ծանոթացել են Մասաչուսեթսում և որոշել միավորել իրենց ճակատագրերը։ Սարգիսը միրգ և բանջարեղեն է վաճառել, իսկ նրա կինն աշխատել է բրդի արտադրության ֆաբրիկայում։ Երբ ընտանիքում հայտնվել է չորրորդ երեխան, Ռոզան որոշել է օգնել ամուսնուն և համալրել ընտանեկան բյուջեն։ Նա հին հայկական բաղադրատոմսով սկսել է պատրաստել յոգուրտներ, որոնք ավելի ուշ կոչվել են «Colombo»։
Շուտով նոր մթերքը, որը հայտնի էր միայն Արևելքից ներգաղթյալներին, սկսել է մեծ պահանջարկ վայելել այդ բնակավայրում։ Աստիճանաբար բիզնեսն ընդլայնվել է, գործին միացել են նաև երեխաները։ Անցած հարյուրամյակի 30-ամյակի վերջին Մասաչուսեթսի Անդովերե քաղաքում հիմնվել է «Colombo & Sons Creamery» ընկերությունը։
Ձեռնարկության վաճառքները կտրուկ աճել են 1960թ-ին, երբ ամերիկյան ազդեցիկ պարբերականներից մեկի էջերին հոդված է հայտնվել յոգուրտի օգտակար հատկությունների մասին։ Մոտ 10 տարի անց Բոբ Կոլոմբոսյանը գլխավորել է ընկերության նախագահի պաշտոնը և կառավարել բիզնեսն իր եղբոր` Ջոնի հետ։ Արդեն 1975թ-ին «Colombo»-ն դարձել է յոգուրտների ամերիկյան շուկայում վաճառքի ծավալների առաջատար։
«Գորգային» բիզնես
15 տարեկանում Պետրոս Քելջիկը ենթարկվել է բռնագաղթման Ցեղասպանության տարիներին։ Ամեն տարի նա ստիպված է եղել ոտքով հաղթահարել 40 մղոն տարածք։ Ճանապարհը սկսելուց երկու տարի անց կոշիկները պատռվել են, և կիզիչ գետինն անտանելի ցավ է պատճառել նրա ոտնաթաթերին։ Պատռելով վերնաշապիկը` դեռահասը փաթաթել է ոտքերը և շարունակել իր ճանապարհը։
Պատանի հայը երազել է Ամերիկայում ապրելու մասին և այնտեղ հայտնվել 10 տարի անց։ Նա կարողացել է Սենտ Պոլ քաղաքում (քաղաք ԱՄՆ-ի հյուսիսում` Մինեսոտա նահանգում, խմբ.) բացել գորգերի մաքրման և վերականգնման կենտրոն։ Հաջողությունն ուղեկցել է Պետրոս Քելջիկին։ Շուտով նրա այցելուների ցուցակում հայտնվել են երկաթուղային մագնատ Ջեյմս Ջերոմ Հիլը և Մայոների ընտանիքը Ռոչեսթերից։ Բիզնեսն աճել է, և 1920թ-ին նա բացել է երկրորդ խանութը, այս անգամ Մինեապոլիսում։ Նրա գորգերը զարդարել են շրջանի գրեթե բոլոր տների հատակները, իսկ շուտով հայտնի են դարձել երկրի հյուսիս-արևմուտքում։
Թեև առաջին խանութի բացման պահից անցել է ավելի քան հարյուր տարի, սակայն բիզնեսը բարգավաճում է մինչև հիմա։ Պետրոսի թոռները շարունակել են ձեռներեց պապի գործը և այսօր հաջողությամբ կառավարում են ընկերությունը։
«Լոս Ալամոսի հսկաներից մեկը»` միջուկաբանը
Ամերիկահայ գիտնական, ատոմային ռումբի ստեղծողներից մեկը` Ներսես Կրիկորյանը (հայտնի է որպես Կրիկ) ծնվել է 1921թ-ին Թուրքիայում` բառացիորեն ճամփեզրին։
Ապագա գիտնականի ծնողներին հաջողվել է փրկվել Հայոց ցեղասպանության տարիներին, սակայն նրանք չորս տարի շարունակ դեգերել են հուսալի և անվտանգ ապաստանի որոնումներով։ Հալեպի ճանապարհին Ներսեսի մայրը կրկին որդի է ունեցել։ Վերջապես ամբողջ ընտանիքին հաջողվել է տեղափոխվել Կանադա։ երբ Կրիկորյանը դարձել է չորս տարեկան, ընտանիքը տեղափոխվել է ԱՄՆ և բնակություն հաստատել Նիագարա Ֆոլս քաղաքում (Նյու Յորք նահանգ), որտեղ նրա հայրը գործի է անցել ֆերմայում, իսկ մայրը զբաղվել է երեխաների դաստիարակությամբ։
Կրիկորյանի մահից հետո Լոս Ալամոսի լաբորատորիայի տնօրեն Թերի Ուոլեսը մահախոսական է տարածել իր ականավոր աշխատակցի մասին։ Կրիկորյանին անվանել են «Լոս Ալամոսի հսկաներից մեկը»։ «Մեր պատմության 75 տարիների ընթացքում քչերն են այդպես օգնել լաբորատորիաների կայացմանը։ Նա ականավոր ժառանգություն է թողել»։
Հոշոտված, բայց անկոտրում
Ավրորա Մարդիգանյանի ընտանիքը ծնունդով Արևմտյան Հայաստանի Խարբերդի նահանգի Չմշկածակ գյուղից է։ Ցեղասպանության ժամանակ կորցնելով բոլոր ազգականներին` 14-ամյա Ավրորան անցել է ծանրագույն փորձությունների միջով։ Իր հուշերում նա պատմում է այն սարսափների մասին, որոնց ականատես է դարձել իր ճանապարհին։ Աղջիկը հայտնվել է ստրուկների շուկայում, որտեղից նրան ուղարկել են թուրք փաշայի հարեմ։ Բայց «հայկական Ժաննա դ՛Արկը», ինչպես նրան անվանել են Ամերիկայում, չի կոտրվել և չնայած ստրկության բոլոր սարսափներին` իր մեջ ուժ է գտել փախչելու գերությունից։
1918թ-ին լույս է տեսել «Հոշոտված Հայաստան» գիրքը (Ravished Armenia)` հիմնված Ավրորա Մարգիդանյանի իրական պատմության վրա։ Գիրքը տարածվել է մեծ տպաքանակով, և նույն տարի ստեղծագործության մոտիվներով սկսվել են համր կինոյի նկարահանումները։ Արդեն 1919թ-ի հունվարին հանդիսատեսը հնարավորություն է ունեցել դիտելու ռեժիսոր Օսկար Ապֆելի «Հոգիների աճուրդ» (Auction of Souls) ֆիլմն ամերիկյան կինոթատրոններում։ Ավրորան ֆիլմում գլխավոր դեր է խաղացել` դառնալով առաջին հայ դերասանուհին կինեմատոգրաֆի պատմության մեջ, իսկ ֆիլմի դրամարկղային հավաքները գերազանցել են բոլոր սպասումները։ Վարձույթից հասույթը կազմել է մոտ 30 մլն դոլար։ Միջոցները տրամադրվել են Մերձավոր Արևելքի օգնության կոմիտեին և հատկացվել հազարավոր հայ որբերի կարիքները հոգալու համար։
2016թ-ին ստեղծվել է «Ավրորա» միջազգային մարդասիրական մրցանակը, որի նպատակն է խրախուսել և արժանին մատուցել խիզախ մարդկանց և կազմակերպություններին, որոնք նվիրվել են մարդկային կյանքերի պահպանմանը և մարդասիրական գաղափարների տարածմանը։ Aurora Prize մրցանակը շնորհվում է Հայոց ցեղասպանության տարիներին փրկվածների անուններից` ի նշան իրենց փրկարարների շնորհակալության։
***
Վերջում նշենք, որ մենք ներկայացրեցինք ընդամենը հինգ օրինակ։ Այնինչ Ցեղասպանության տարիներին թուրքական յաթաղանից փրկված հայերի իրական պատմությունները, որոնք զրկվել են հայրենիքից և ստիպված են եղել նոր կյանք սկսել արտասահմանում, անթիվ են։ Բայց նույնիսկ այդ օրինակները թույլ են տալիս տեսնել կամքի ուժը, կյանքի նկատմամբ սերը, ժողովրդի խելքը և աշխատասիրությունը, որն ընդունակ է արարել` չնայած պատուհասած սարսափելի փորձություններին և դժբախտություններին։
Հենց այդ մարդիկ են ստեղծել հզոր հայ սփյուռքը` ժամանակից անկախ Հայաստանի հենարանը, իսկ նրանց երեխաները և թոռները փառաբանել են հայ ժողովրդին։ Նրանց շարքում է միլիարդատեր և բարեգործ Քըրք Քըրքորյանը, մեծ շանսոնյե Շառլ Ազնավուրը, ռեժիսոր և սցենարիստ Անրի Վեռնոյը, երգչուհի Շեր Սարգսյանը, նկարիչ Արշիլ Գորկին, Արգենտինայի նախագահ Կառլոս Մենեմը։ Այդ անունները հայտնի են ամբողջ աշխարհում և մտել են մարդկության համաշխարհային պատմության մեջ։
