«Կովկասի գերուհին» ռեստորանները շատերի ճաշակով են. հայկական ուտեստ, գրեթե եվրոպական սպասարկում, ադեկվատ գներ, բայց դրանք սիրվում են առաջին հերթին Լեոնիդ Գայդայի համանուն ֆիլմի կերպարների արձաններով։
Գիպսե (այդպես եմ կարծում) արձանը կինոյից, որը հասարակական սննդի բրենդն է դարձել, հիշեցնում են մադամ Տյուսոյի լոնդոնյան թանգարանի արձանիկները։ Թեև…
Դե, առաջին հերթին, լոնդոնյան հայտնի թանգարանի արձանները մոմից են ու ձուլված են այնպիսի պրոֆեսիոնալ վարպետությամբ ու գեղարվեստական ճաշակով, որոնք իրավունք են տալիս դրանք արվեստի գործ համարել։ Այդպիսի գլուխգործոցներ Սայաթ Նովայի ու Թումանյանի խաչմերուկին չես տեղադրի։ Այլ պատճառներ էլ կան, բայց մեր խնդիրը նմանություններով հիանալն ու տարբերություններից տխրելը չէ։ Մեր խնդիրն է ևս մեկ անգամ հիշեցնել`համառությունը, բնավորության ամրությունն ու հավատքը սեփական ուժերի նկատմամբ կարևոր են ամեն հարցում։ Ներառյալ մոմե արձանների ստեղծման։
Չնայած տարածված կարծիքի Մադամ Տյուսոն ամենևին էլ անգլիացի չէ, ու սկսել է նա իր կարիերան ոչ Թեմզայի ափերին. նա ծնվել է այն ժամանակ դեռ գերմանական Ստրասբուրգում։ Արձաններ պարտաստել նա սկսել է Ֆրանսիայում, հետո տեղափոխվել է Մեծ Բրիտանիա, որտեղ հիմնել է աշխարհահռչակ թանգարանը։ Այնտեղ էլ նա հասավ բարձունքների։ Մադամ Տյուսոյի տեղափոխություններին հեշտ է հետևել` նայելով, թե ում մոմե արձանիկն է նա քանդակել այս կամ այն ժամանակահատվածում։
Ֆրանսիա։ Մեծ փիլիսոփա, լուսավորիչ ու գրող Վոլտերը, որը նրա համար բնորդի դեր էր կատարում մահվանից երկու ամիս առաջ։ Հետո, կոմս դե Միրաբո` Ֆրանսիական մեծ հեղափոխության գործիչ ու հայտնի ճարտասան, որը նույնպես վաղ հեռացավ կյանքից։ Դա խելացի Մարի Տյուսոյի համար ոչ միայն տխրելու, այլ նաև կոմերցիոն նոր կրքի առիթ դարձավ։ Հայտնի ֆրանսիացիների կիսանդրիները խանութի ցուցափեղկում տեղադրելիս` մադամ Տյուսոն չէր կարող չնկատել դրանց դրական ազդեցությունը սպառողական պահանջարկի վրա, հետևաբար` նաև ամենօրյա եկամտի ավելացման վրա։ Դա չէր կարող չուրախացնել նրան։
Մարի Տյուսոյի փարիզյան շրջանի լավագույն ձեռքբերումներից։ Նապոլեոնի կին Ժոզեֆինան վարպետուհու մոտ պատվիրում է իր հայտնի ամուսնու պատկերը։ Կիսանդրին հասավ Ժոզեֆինային, իսկ մուլյաժը մնաց Մարիի մոտ։ Հավաքածուն սկսեց ընդլայնվել, գործերն` առաջ գնալ, ու այստեղ անհրաժեշտություն առաջացավ ամուսնալուծվել ծույլ ամուսնուց, որն այդ դեպքում ստանում էր ունեցվածքի կեսը, նաև`պատկերասրահի կեսը։ Այսպես Տյուսոն հայտնվեց Բրիտանիայում ու անհապաղ սկսեց տեղի պատմական հերոսներից մուլյաժներ պատրաստել։ Մեծ Բրիտանիան, ինչպես գիտենք, հերոսների պակաս չուներ։
Ժամանակն անցնում էր, իսկ Տյուսոն Լոնդոնում արդեն նեղվում էր։ Իռլանդիայում շրջագայությունից հետո պատկերասրահը շոգենավում տեղադրեցին, բայց Լիվերպուլի ճանապարհին գեղարվեստական գանձերի հետ այն խորտակվեց։ Տյուսոն ստիպված էր ամեն ինչ սկզբից սկսել։ Հավաքածուն արագորեն համալրվում էր. Շեքսպիր, Բայրոն, Վալտեր Սքոթ, Նելսոն…. Հետո ավելի լավ, 1835 թվականին Տյուսոն Լոնդոնում տուն գնեց ու այնտեղ թանգարան բացեց։ Հենց այն թանգարանը, որը հիմա կա։
Զարմանալով մուտքի մոտի հերթերից`շոու բիզնեսի ամերիկյան մագնատ Թեյլոր Բարնումն Տյուսոյին մեծ գումար առաջարկեց, բայց մադամն այն կինը չէր, որին կարելի էր գրավել գումարով։ Նա հասկանում էր` իր աշխատանքներն անգին են։ Մադամ Տյուսոն ապրեց 90 տարի ու մահացավ 1850 թվականին։ Բայց նրա գործն ապրում է։ Ամստերդամում, Լաս Վեգասում, Վաշինգտոնում, Հոնկոնգում, Նյու Յորքում ու այլ քաղաքներում։
Երևանն այդ քաղաքների շարքում չէ։ «Կովկասի գերուհու» դիմաց կանգնած Չաղը, Ցանցառն ու Նիկուլինն, իհարկե, ավելի շատ կատակ արձան է, քան լուրջ մի բան։ Բայց եթե, ինչպես վերջերս հայտնում է Sputnik Արմենիան, հայերին հաջողվել է միկրոմանրանկարչությամբ հիացնել Անգլիայի թագուհուն, ապա նույնությամբ իսկական չափերով որևէ արժեքավոր բան քանդակել կկարողանային են նաև մեզ մոտ։ Վարպետները Հայաստանում շատ են, իսկ կերպարները քանդակելու համար` առավել ևս։
