Լաուրա Սարգսյան, Sputnik.
Գլխավոր եկեղեցին գմբեթավոր բազիլիկ էր՝ կազմված երեք գմբեթից, որոնք տեղակայված էին իրար կողքի։ Եկեղեցում կա երեք խորան, որոնք պատկերազարդված են Սուրբ Աստվածամոր, Սուրբ Առաքյալների և Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի պատկերներով. բարձրորակ աղյուս հայկական և պարսկական զարդարվեստի տարրերով։ Թերևս, այսպես կարելի է նկարագրել հանրահայտ հայկական առաքելական վանական համալիրը։
Ամբողջ համալիրից մնացել է միայն զանգակատունն ու շենքի այն մասը, որը հայկական եկեղեցու Վրաց–Իմերիթական թեմի արքեպիսկոպոսի նստավայրն է։ Հիմա նստավայրի տեղում բնակելի տուն է, իսկ եկեղեցու տեղում` թիվ 104 դպրոցը։
«Տաճարը սկսեց անկում ապրել անցած դարի 30–ական թվականներին, Վրաստանի խորհրդայնացումից հետո։ Քաղաքի իշխանությունները հայերի ստորագրություններն էին հավաքում` տաճարը քանդելու թույլտվություն ստանալու համար։ Ով ստորագրությունը չէր տալիս, շանտաժի էին ենթարկում կամ գնդակահարում»,– Sputnik Արմենիայի թղթակցի հետ զրույցում ասաց Թբիլիսիում «Հայարտուն» հայկական մշակույթի կենտրոնի տնօրեն Լևոն Չիդիլյանը։
Իշխանությունները դիմել են հայ հոգևորականներին` պահանջելով եկեղեցին քանդելու թույլտվություն տալ։ Եկեղեցու հոգևորականներից մեկը քաղաքավարի պատասխանել է. «Ես չեմ կառուցել եկեղեցին, որ խնդրեմ քանդել այն», և երկու օր անց նա անհետացել է։
Եկեղեցին փլուզել են 1938 թվականին։ Հայ քաղաքացիների աճող դժգոհությունը մեղմելու համար եկեղեցու տեղում կառուցում են 104–րդ հասարակական դպրոցը, որը գործում է մինչ օրս և Թբիլիսիի միակ հայկական դպրոցն է։ Քանդվել է նաև վանական համալիրին կից միջնադարյան հայկական գերեզմանոցը։
Տաճարի տարիքի մասին ստույգ տեղեկություն չկա։ Որոշ աղբյուրները պնդում են, որ այն կառուցվել է Գրիգոր Լուսավորչի օրոք, այսինքն` IV դարում, մյուսները 931 թիվն են նշում, իսկ որոշ աղբյուրները խոսում են XVI վերջին քառորդի մասին։
1901 թվականին տաճարն ամբողջովին վերականգնվել է բարեգործ Ալեքսանդր Մանթաշովի միջոցներով։
Տաճարը ապաստարան և հոգևոր տուն է եղել բազմաթիվ հայ գործիչների համար, այդ թվում` գրող Հովհաննես Թումանյանի, իսկ տաճարի պանթեոնում թաղված էին զորապետ Միքայել Լորիս-Մելիքովը, ազգությամբ հայ Թբիլիսիի քաղաքապետները, դրամատուրգ Գաբրիել Սունդուկյանը, Ալեքսանդր Մանթաշովը, հոգևորական Գաբրիել Այվազովսկին և ուրիշներ։
Տաճարի և գերեզմանոցի փլուզումից հետո աճյունների փրկված մասերը վերաթաղվել են Խոջիվանքում, մյուս մասը` Սուրբ Գևորգ հայ առաքելական եկեղեցու բակում։
XX դարի սկզբում տաճարում ապաստարան են գտել 1915 թվականին Արևմտյան Հայաստանից գաղթած հայերը։
