Լիլիթ Հարությունյան, Sputnik.
Երբ Ներսես «Կրիկ» Կրիկորյանը ծնվեց Թուրքիայում՝ ճամփեզրին, նրա ապագան աղոտ էր թվում, օրեր առաջ գրեց ամերիկյան Los Alamos Monitor պարբերականը, պատմելով հայտնի քիմիկոս գիտնականի կյանքի մասին:
Պարբերականը նշում է, որ այսօր՝ 96 տարեկանում, Կրիկորյանն ապրում է Լոս Ալամոսի լավ լուսավորված համատիրություններից մեկում: Նրան շրջապատում են արվեստի ստեղծագործությունների հսկայական մի հավաքածու և ընտանեկան լուսանկարներ: Իսկ ինքը` գիտնականը, ապշած է իր բարեկեցիկ կյանքից:
Ապագա գիտնականի ծնողներին հաջողվեց փրկվել 1915 թվականին Օսմանյան կայսրությունում իրականացրած Հայոց ցեղասպանության ժամանակ, սակայն չորս տարի նրանք ստիպված եղան դեգերել տարբեր երկրներով՝ մշտական բնակություն հաստատելու վայր գտնելու ակնկալիքով: Հալեպի ճանապարհին Ներսեսի մայրը ծննդաբերեց նրա եղբորը:
Կրիկորյանը հիշում է. «Տանջալից կենսակերպ էր, քանի որ դու մշտական բնակության վայր չունես»:
Վերջապես նրանք կարողացան հաստատվել Կանադայում: Երբ Կրիկորյանը չորս տարեկան էր, նրա ծնողները տեղափոխվեցին Միացյալ նահանգներ և բնակություն հաստատեցին Նիագաևա Ֆոլսում, որտեղ նրա հայրը սկսեց աշխատել ֆերմայում, իսկ մայրը` երեխաներին էր դաստիարակում: Այնտեղ էլ ծնվեց եղբայրներից ամենակրտսերը:
«Մանհեթենյան նախագիծ»
Երբ Ներսեսը մանկապարտեզ գնաց, նա գրեթե անգլերեն չէր խոսում: 16 տարի անց նա ավարտեց քոլեջը և ստացավ քիմիկոսի բակալավրի աստիճան ու սկսեց աշխատել «Յունիոնկարբայդ» ընկերությունում: Լաբորատորիան, որտեղ նա աշխատում էր, գերհարստացված ուրան էր արտադրում, սակայն ինքը` Կրիկորյանը, պատկերացում չուներ լաբորատորիայի գործունեության նպատակների մասին…
1943 թվականն էր, Կրիկորյանը ոչ մի բանի մասին չկռահելով ներգրավվեց «Մանհեթենյան նախագծի» մեջ (Միջուկային զենքի մշակման ԱՄՆ-ի ծրագրի պայմանական անվանում: Ծրագրի գործարկումը սկսվեց 1943 թվականի սեպտեմբերին):
Ներսեսն այն ժամանակ 22 տարեկան էր: Հարցազրույցներից մեկի ժամանակ նա հիշում է. «… Այնուհետև մի փոքր ընդմիջում եղավ, սակայն 1946 թվականին ես վերադարձա Լոս Ալամոս և մնացի ընդմիշտ: Ես սիրեցի այդ քաղաքը, սակայն կարևորն, իհարկե, այդ հիանալի հետաքրքիր աշխատանքի և մարդկանց մեջ էր, որոնք այն ժամանակ շրջապատում էին ինձ: Ես շատ երիտասարդ էի, իսկ նրանց անուններն արդեն այն ժամանակ մեկնաբանությունների կարիք չունեին. Ֆերմի, Թելեր (քաջ հայտնի որպես «ջրածնային ռումբի հայր» — խմբ.), ինչպես նաև` Շվինգեր և Ֆեյնման, քվանտային էլեկտրադինամիկայի հիմնադիրները, որոնք ավելի ուշ Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր դարձան»:
Երբ ԱՄՆ-ը գցեց առաջին ատոմային ռումբը Հերոսիմայի վրա, Կրիկորյանն արդեն գիտեր՝ ինչի վրա է աշխատում: «Այդժամ ես մտածեցի. պատերազմն ավարտվում է, և ես հույս ունեմ, որ այլևս երբեք ստիպված չենք լինի օգտագործել դա ոչ մի առիթով»:
Պատերազմից հետո Կրիկորյանին առաջարկեցին տեղափոխվել հարավ-արևմուտք` շարունակելու աշխատանքը «Մանհեթենյան նախագծի» վրա:
Տարիներ անց, երբ հայրը հյուր եկավ Ներսեսին այցելության, նա նշեց, որ լեռներն ու չոր եղանակային պայմանները նրան հին հայրենիքը հիշեցրին: «Հոգուս խորքում, հավանաբար, կապ կար, որի մասին ես նույնիսկ չեմ հիշում»,- ասում է գիտնականը:
Եթե նախկինում նա աշխատում էր ուրանի կիլոգրամների հետ, ապա այժմ գործ ուներ բարձր ռադիոակտիվություն ուենցող պոլոնիումի միկրոգրամների հետ: Ինքն ասում էր, որ հազիվ էր տեսնում այն, ինչով աշխատում էր: Այստեղ նա հանդիպեց կնոջը` Քեթրին Պատերսոնին, որը նույնպես ժամանել էր Լոս Ալամոս Մանհեթենյան նախագծի վրա աշխատելու համար որպես կանանց բանակային կորպուսի անդամ: Նա հիանալի կարիերա արեց, որը տևեց 4,5 տասնամյակ, վեց պատենտ ուներ, մի շարք հետազոտությունների հեղինակ էր: Բացի այդ, աղջիկ է դաստիարակել, որն այսօր թոշակի անցած բանակի փոխգնդապետ է:
Անվտանգության ծառայության աշխատակից
1972 թվականին Ներսես Կրիկորյանին առաջարկեցին միանալ նոր ձևավորված հետախուզական ստորաբաժանմանը: Նա վստահ չէր, որ ուզում է, սակայն կինը նրան համոզեց. «Ինչո՞ւ չանես մի բան, որը կարող է հանրօգուտ լինել»։
Ի սկզբանե խումբ էին տեղափոխվել. ընդամենը 6 աշխատակից: Կրիկորյանը չգիտեր, թե ինչի համար են իրեն ընտրել, սակայն կռահում էր, որ դա կապված է սպառազինության և նյութագիտության ոլորտում ունեցած իր խորը գիտելիքների հետ: Նա երբեք բաց չէր թողնում հմտությունները կատարելագործելու հնարավորությունը: Թեև ծնողները կրթություն չունեին, նրանք միշտ ձգտում էին Ներսեսին և նրա եղբայրներին լավ կրթություն տալ:
Անկասկած, Ներսեսին ընտրել էին նաև այն պատճառով, որ նա ազատ հաղորդակցվում էր հայերեն և լավ էր տիրապետում ռուսերենին: Մանկուց ծնողները ստիպում էին նրան ոչ միայն գրել և կարդալ հայերեն, այլև ուսումնասիրել պատմությունը, մշակույթն ու գրականությունը: Գիտնականը հիշում է, որ երեխա ժամանակ դա անօգտակար զբաղմունք էր համարում. «Ինչի համար է պետք սովորել մի լեզու, որով գրեթե ոչ ոք չի խոսում, մտածում էր նա,- աստված գիտեր, ինչ է լինելու»:
Ռուսերենը նա սկսեց ուսումնասիրել 60-ականներին. բարձր ջերմաստիճանային քիմիայի մասին գրքերը, որ նրան հաջողվեց գտնել, միայն ռուսերեն էին:
Ստորաբաժանման ձևավորումից հետո Կրիկորյանը նշանակվեց անվտանգության հարցերով պատասխանատու: Գիտնականը մինչ օրս զարմանում է, որ ԱՄՆ ժամանելով մի փաստաթղթով, որի վրա նշված էր «քաղաքացիության բացակայություն», նա հետագայում պատասխան էր տալիս ԱՄՆ հետախուզության անվտանգության համար: Խոստովանում է, որ հետախուզության վերլուծաբանի աշխատանքը հեշտ չէր…
Կրիկորյանը պաշտոնից հեռացավ 1991 թվականին: Իր ձեռքբերումներին նայելով (գիտական աշխատող, Լոս Ալամոսի մեդալ` լաբորատորիայի բարձրագույն պարգև, ԿՀՎ, դոկտորի պատվավոր կոչում և մի շարք այլ պարգևներ)` ապշում է. «Ամեն ինչ իմ պատկերացումներից առավել, քան հաջող էր դասավորվել… Ինչպես ծնողներս կարողացան դա անել: Ծնվել ճամփեզրին՝ Թուրքիայում, և հասնել նման բարձունքների: Ծնողներս ինձ սովորեցրին ամենակարևորը` ճիշտ քայլեր անել և ունեցածը կիսել ուրիշների հետ: Հուսամ, ինձ հաջողվեց անել դա»:
Los Alamos Monitor-ը վերջում ավելացնում է. «… նա արեց դա և մի շարք այլ բաներ ևս»:
