ԵՐԵՎԱՆ, 29 հունվարի — Sputnik, Անի Լիպարիտյան. Համաշխարհային գրականության դասական համարվող Անտոն Չեխովն իր կյանքի ընթացքում առնչվել է հայերի հետ, որոնց մասին գրել է իր հուշագրություններում:
Մասնագիտությամբ բժիշկ Չեխովը գրում և հազարավոր նամակներ էր ստանում, համարակալում դրանք և բոլոր ծրարները դասավորում այբբենական կարգով: Նրան բոլորովին չէր անհանգստացնում այն միտքը, թե իր նամակները կարող են ուրիշներն էլ կարդալ: Հակառակը՝ համարում էր, որ ժամանակի ընթացքում բոլորը պետք է տեսնեն, թե ինչ է գրված եղել այդ նամակներում, քանի որ ինքն «ամաչելու ոչինչ չունի»: Նամակներից մի քանիսը Չեխովի և հայերի կապի փաստացի վկայությունն են:
Թեոդոսիան, տեղի ջոջերն ու բարի հանճար Այվազովսկին
1988 թվականին Անտոն Պավլովիչը (ինչպես մեծ գրողին անվանում է ժողովուրդը) նամակ ուղարկեց քրոջը` Մարիա Չեխովային, որտեղ գրել էր.
«Առավոտյան ժամը 5-ին ժամանեցի Թեոդոսիա: Մեկ ժամ անց ինձ տարան ընթրիքի ոմն Մուրզայի մոտ: Շատ մարդ կար՝ Սուվորինները, ծովային գլխավոր դատախազը, նրա կինը, տեղի ջոջերը, Այվազովսկին…»:
Ծանոթությունից հետո մեծ նկարիչ Հովհաննես Այվազովսկին Չեխովին հյուր կանչեց: Գրողին զարմացրեց նկարչի կալվածքը, որը նրա խոսքով՝ «շքեղ էր ու հեքիաթային»: Իսկ ինքը` 75-ամյա Այվազովսկին, Չեխովին «առույգ պապիկ» թվաց, որն ունի «սեփական արժանապատվություն և փափուկ ձեռքեր»:
Այսպես է նա բնութագրել վրձնի վարպետին մորը գրած նամակում:
«Բարդ բնավորության տեր մարդ, որն արժանի է ուշադրության: Նա և՛ գեներալ է, և՛ քահանայապետ, և՛ նկարիչ, և՛ հայ, և՛ միամիտ պապիկ, և՛ Օթելլո: Ամուսնացած է երիտասարդ և շատ գեղեցիկ կնոջ հետ, որին շատ խիստ է վերաբերվում: Ծանոթ է սուլթանների, շահերի և էմիրների հետ: Գլինկայի հետ աշխատել է «Ռուսլան և Լյուդմիլա» ստեղծագործության վրա: Եղել է Պուշկինի ընկերը: Ես նրա մոտ մի ամբողջ օր անցկացրի, մենք ճաշեցինք: Ճաշը երկար տևեց, բազմաթիվ կենացներ հնչեցին…», — պատմել է Չեխովը:
Նա Այվազովսկուն «բարի հանճար» է անվանել և գրել. «Թեոդոսիայում յուրաքանչյուր քայլափոխի զգացվում է այդ բարի հանճարի հայկական ոգին»:
Չեխովի հոդվածներն ու հայերը
«Վեչերնի Ռոստովում» տպագրված հոդվածը վկայում է, որ առաջին պարբերականները Դոնի Ռոստովում հայտնվել են XIX դարի վերջին, XX դարի սկզբին, ընդ որում՝ Նախիջևանի հայերի շնորհիվ:
«Պրիազովսկի կրայ» թերթի խմբագիր Սերաֆիմ Խրիստոֆորովիչ Հարությունովը 1891 թվականին գնում է «Դոնսկոյե պոլե» թերթը հրատարակելու իրավունքը, որը միանգամից մեծ հեղինակություն է վայելում Ռուսաստանի հարավում: Հենց այս թերթում էլ տպագրվում են Չեխովի հոդվածները:
Սա այն ժամանակահատվածն էր, երբ գրողը գրական փառք էր վայելում, և ամենահայտնի թերթերի խմբագիրները երազում էին, որ Չեխովի ստեղծագործությունները հայտնվեն հենց իրենց թերթի էջերում:
«Թուրքիայում տուժած հայերին ցուցաբերած եղբայրական օգնությունը»
1897 թվականի հունվարի 10-ին Չեխովը նամակ ստացավ հետևյալ բովանդակությամբ. «Թուրքիայի բարբարոսություններից տուժած հայերի մասին գրական շտեմարան է ստեղծվում: Ժողովածուի նախաձեռնողը Գ.Ա. Ջանշիևն է, որն էլ հենց խնդրել էր ինձ Ձեզ գրել այն մասին, թե արդյո՞ք Ձեր ստեղծագործությունները չէիք տա ժողովածուի մեջ ներառելու համար: Հուսով ենք, որ Դուք Ձեր որոշման մասին կտեղեկացնեք ինձ կամ Գրիգորի Ավետովիչին նրա հասցեով: Գուցե Դուք հարցնեք՝ ի՞նչ կապ ունեմ ես այս ամենի հետ: Բացի Գ.Ա. Ջանշիևի հետ ունեցած հպանցիկ ծանոթությունից, ես նույնպես կաշխատեմ այդ շտեմարանի վրա և կզբաղվեմ գեղարվեստական ձևավորմամբ, եթե իհարկե հարկ լինի»:
Հենց այդ ժամանակ պետք է լույս ընծայվեր «Թուրքիայում տուժած հայերին ցուցաբերած եղբայրական օգնությունը» ժողովածուն: Անտոն Պավլովիչը դրական պատասխան տվեց և հետաքրքրվեց, թե ինչ ժամկետում պետք է պատրաստի հոդվածը և ինչ պատմվածք է պետք` նո՞ր, թե՞ նախկինում արդեն հրատարակված:
Սակայն ճակատագիրն այնպես դասավորվեց, որ առողջական խնդիրները խանգարեցին գրողին հոդված պատրաստել ժողովածուի համար: Սակայն անկախ այդ հանգամանքից, շտեմարանի վաճառքից մոտ 30 հազար ռուբլի հավաքվեց, և այդ գումարն ուղղվեց Թուրքիայում տուժած հայերին:
Շտեմարանի երկրորդ մասի հրատարակման ժամանակ Ջանշիևը կրկին դիմեց Չեխովին, այս անգամ՝ անձամբ, և Չեխովի պատմվածքը հայտնվեց «Եղբայրական օգնություն» («Братская помощь») ժողովածուում:
Ինչպես հայ նկարիչը փրկեց Չեխովի պիեսը
Նկարիչ, հայկական պատմական գեղանկարչության հիմնադիր Վարդգես Սուրենյանցի հետ Անտոն Պավլովիչը ծանոթացավ Ղրիմում: Այն ժամանակ վարպետն աշխատում էր Ալեքսանդր Սերգեևիչ Պուշկինի «Բախչիսարայի շատրվան» ստեղծագործության նկարազարդման վրա:
Չեխովը դիմեց Սուրենյանցին. «Հարգելի՛ Վարդգես Ակոպովիչ, համոզված եմ, որ հենց Դուք պետք է պատկերազարդեք «Ճայը» ներկայացումը: Ինձ համար շատ կարևոր է»:
Սա ճակատագրական առաջարկ էր: Սուրենյանցի դեկորացիաները փրկեցին իրավիճակը, քանի որ առաջին բեմադրությունը հաջողություն չէր ունեցել: Երկու հանճարների համատեղ աշխատանքը իսկապես մեծ հաջողություն բերեց «Ճային»:
Չեխովը մեծ գնահատական տվեց հայ նկարչի կատարած գործին, իսկ Սուրենյանցն ավելի ուշ մի քանի կտավ նվիրեց Չեխովին:
