ԵՐԵՎԱՆ, 9 մայիսի- Sputnik. Այդ բերրի հողը տվել է 12 գեներալ, Խորհրդային Միության յոթ հերոս։ Ռազմաճակատ մեկնած գյուղի յուրաքանչյուր հինգերորդ բնակիչը դարձել է բարձրագույն օղակի հրամանատար, յուրաքանչյուր երկրորդն արժանացել է բազմաթիվ շքանշանների և մեդալների։
«Սադախլո» հայտնի շուկան գտնվում է սահմանի մոտ` չեզոք տարածքում։ Այստեղ յուրաքանչյուր երեքշաբթի հավաքվում են առևտրականներ Հայաստանից, Վրաստանից և Ադրբեջանից։ Սահմանից ոչ հեռու գտնվում է առանձնահատուկ հայկական Չարդախլու գյուղը, որը ղարաբաղյան հակամարտության հետևանքով մնացել է Ադրբեջանի տարածքում։ Այնտեղից 170 հայ ընտանիք տեղափոխվել է սահմանամերձ Զորական։ Չարդախլուի անվանի բնակիչների մասին շատ բան հայտնի չէ։
Սև հովազ
Ըստ պահպանված պատմությունների` հարևաններն ապագա մարշալ Բաբաջանյանին անվանել են «քյալագյոզ»։ Ինչպես պատմել են համագյուղացիները, նա «սկզբից հարվածում էր, հետո` բարևում»։ Բայց զինվորական դպրոցում նա ուրիշ, մականուն ուներ` «ճուտո», որովհետև ցածրահասակ էր։
Գերմանացիները նրան անվանում էին «Սև հովազ»` տանկիստներին բնորոշ սև համազգեստի, ինչպես նաև հնարքների արագության և քաջության համար։
Ժամանակակիցները պատմում են, որ Բաբաջանյանը տանել չէր կարողանում անարդարությունը և չէր ներում վիրավորանքը։
Տեղի բնակիչներից մեկի հիշողություններում ասվում է. «Մի անգամ դասի ժամանակ, երբ ուսուցիչն անարդարացի կերպով նրան վիրավորեց, նա պայուսակից հանեց… մաուզերը։ Զենքը խլեցին տղայի ձեռքից, այդ ժամանակ ուսուցիչը և աշակերտը քիչ էր մնացել կռվեին, նրանց հրաշքով բաժանեցին… Նա թողեց դպրոցը, փաստաթղթերում իրեն մեկ տարի ավելացրեց և ընդունվեց Անդրկովկասի ռազմահետևակային դպրոց։ Ուսման առաջին ամիսներին նա ոչ մի անգամ ազատ օր չի վերցրել, պարապել է և կարդացել, կարդացել այն ամենն, ինչ ընկել է ձեռքը։ Կիսամյակի վերջում նա բացարձակ գերազանցիկ էր և լավագույն հրաձիգը»։
Մարշալի անկանխատեսելիության մասին լեգենդներ էին պտտվում։ Երբ նա Օդեսայի ռազմական շրջանի զորքերի հրամանատարն էր, ճոխ խնջույքից հետո կործանիչ ինքնաթիռով հատել է Թուրքիայի սահմանը։ Ականջակալներում հնչել է. «Ընկե՛ր հրամանատար, Դուք խախտել եք պետական սահմանը»։ Իսկ Բաբաջանյանը, մի քանի պտույտ կատարելով օտար տարածքում, հետ է վերադարձել։ Թուրքիան պաշտոնական բողոք է ներկայացրել, մարշալին 18 օր տնային կալանք են նշանակել։
Համերկրացիները գիտեին, որ Բաբաջանյանի բոլոր կողոսկրերը կոտրված են, դրա համար նա տանկով տեղաշարժվում էր մինչև գոտկատեղը տանկից դուրս եկած։ Նա մասնակցել է Կուրսկի ճակատամարտին, նրա տանկերն առաջինն են կռվելով անցել Դնեստրը։ Նրա դաժանության մասին լեգենդներ են պտտվել։ Մի անգամ Հունգարիայի ազատագրման գործողության ընթացքում գինետանը հավաքված են եղել ոստիկաններ` ֆաշիստների հանցակիցները, նա տանկով մոտեցել, կոտրել է ապակին և կրակ բացել։
Չնայած իր խիստ և հանդուգն բնավորությանը` Բաբաջանյանը բարեհոգի էր։ Նա շատ է օգնել համագյուղացիներին, նույնիսկ կարտոֆիլ հավաքելիս։ Եթե համագյուղացիները նրան ասում էին` ընկեր մարշալ», նա ընդհատում էր. «Ասեք Համազ կամ քեռի Համազ»։
Մեծ մարշալ Բաղրամյանը
Քիչ հայտնի է այն փաստը, որ 1938թ.-ին Հովհաննես Բաղրամյանին հեռացրել են բանակից` ժողովրդի թշնամի ազգականի պատճառով։ Մարշալն իր հիշողություններում չի գրել այդ մասին, բայց 1937թ.-ին նրա եղբայրը հալածանքների է ենթարկվել։ Մի գնդապետի հետ, ով նույնպես անարդարացիորեն հեռացվել էր բանակից, նա փորձել է մտնել Կրեմլ` պաշտպանության ժողովրդական կոմիսար Վորոշիլովի մոտ։ Նրանց մերժել են։ Այդ ժամանակ, ի նշան բողոքի, նստել են հենց Սպասկայա աշտարակի մոտ… Հաջորդ օրը Վորոշիլովի հետ հանդիպումից հետո երկու գնդապետների պաշտոնները վերականգնել են բանակում։
Ընկերների հիշողությունների համաձայն` մարշալը խորոված պատրաստելու վարպետ էր։ Բոլոր հյուրերին հյուրասիրում էր իր հատուկ ճաշատեսակով։ Մարշալը միշտ անձամբ էր գնում ոչխարի միսը, այն կտրատում ու նախապատրաստում։ Խորովածի հետ մատուցում էր միայն հայկական կոնյակ և գինի։
Բաղրամյանը ողջ կյանքի ընթացքում հավատարիմ է եղել իր կնոջը` Թամարա Հմայակովնային։ Նա սիրահարվել է գեղեցկուհուն, երբ դեռ 20 տարեկան էլ չկար։ Բայց պարզվել է, որ աղջիկն արդեն նշանված է ուրիշի հետ։
Սիրահարները ստիպված են եղել բաժանվել` առանց ապագայի հույսի։ Սակայն ճակատագրի բերումով նրանք կրկին հանդիպել են։ Թամարայի ամուսնությունը երկար չի տևել. նրա ամուսինը մահացել է ռազմաճակատում։ Երբ Հովհաննեսն իմացել է այդ մասին, գնացել է գյուղ` սիրելիի մոտ, ով արդեն եղել է հղիության վերջին ամսում։
Նրանք ամուսնացել են, իսկ ծնված տղային անվանել են Մովսես, Բաղրամյանը նրան ընդունել է հարազատի նման։
Մարշալը նուրբ, ռոմանտիկ բնավորություն է ունեցել։ Ինչպես պատմում է նրա թոռնուհին` Կարինան, աշխատանքի գնալիս նա սիրային նամակներ էր թողնում կնոջը։
Ժամանակակիցների հիշողությունների համաձայն` երբ մարշալներ Բաբաջանյանը և Բաղրամյանը գնում էին Չարդախլու գյուղ, հանգստանում, խոսում տեղի բարբառով, անեկդոտներ պատմում։
Երկու անվանի մարշալներն օգնում էին կոլխոզին, տեխնիկա և մեքենան ձեռք բերում։ Ինչպես պնդում էին տեղի բնակիչները, մարդիկ գյուղն անվանում էին հենց «մարշալյան»։
