«Սմերչը» գերեզմանատանը
Հաջորդ օրն իմացանք, որ Ադրբեջանը «Սմերչ» ռեակտիվ համակարգ է ուղղել Արցախի ուղղությամբ։ Դ-20 և Դ-30 օգտագործել էին, «Գրադ» էլ, իսկ դա առաջին «Սմերչն» էր։ Երթուղին որոշված էր. մեկնեցինք հարավ` գնդակոծությունից տուժած շրջաններ։
Ճանապարհին իմացանք, որ երկկողմանի հրադադարի մասին պայմանավորվածություն է ձեռք բերվել։ Լավ նորություն էր։
Ամեն ինչից անկախ՝ ճանապարհի եզրի ծառերը ծաղկել էին, մարգագետինները՝ կանաչել։ Արցախի բնության մասին լսածս, փաստորեն, հեքիաթ չէր:
Ճանապարհին հանդիպած գյուղացուն հարցրինք, թե ինչ է մտածում հրադադարի մասին։ Պատասխանը զարմացրեց ինձ. «Ուրախանալու բան չկա»: Հարցրի՝ ինչու՞։ «Որովհետև պատերազմն ամեն օր կարող է վերսկսվել»։ Մեր զրուցակցի խոսքով` հրադադարը տեղին կլինի միայն այն դեպքում, երբ Ադրբեջանը ճանաչի Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը։
Մտածեցի՝ այս մարդը հաստատ ոչ մի բարեկամ չունի սահմանին: Ավելի ուշ իմացա, որ նրա երկու որդին էլ առաջնագծում են, իսկ եղբայրը մահացել է դեռ առաջին պատերազմի ժամանակ։ Հարգանքս կրկնապատկվեց: Նա հասկանում էր իր ցանկության գինը, բայց չէր պարծենում հայրենասիրությամբ։ Արցախցու համար բնական բան է, որ իր զավակը կռիվ է տալիս հայրենիքի անկախության համար:
Հասանք Հադրութ։ Շրջկենտրոնի ղեկավարն ասաց, որ առավոտյան քաղաքի վրայով անօդաչու թռչող սարք է անցել, նկարել է դպրոցն ու հեռացել: Այդ պատճառով էլ դպրոցը դատարկ էր։ Բայց ընդհանուր խուճապ չկար:
Մի զինվորական մեզ ուղեկցեց դեպի գնդակոծության վայր։ Սպան գրեթե չէր խոսում, իսկ հատուկենտ ասածների տակ էլ հումոր էր թաքնված։ Մեզ հետ մի ուրիշ մեքենա էլ կար` ռուս և ամերիկացի լրագրողներով։ Մեր գործընկերների բախտը մեքենայի հարցում չէր բերել. քսվում էր քարքարոտ գետնին ու ձգձգում լեռնային ճանապարհներով անցնող մեր ճանապարհը։
Վերջապես տեղ հասանք, գտանք «Սմերչի» բեկորները։ Այդտեղից անզեն աչքով երևում էր Իրանի տարածքը, Արաքսից այն կողմ գտնվող քաղաքներն ու գյուղերը:
Տարածքը զննեցինք ու հարց ծագեց՝ ինչու՞ են հենց այստեղ կրակել, չէ՞ որ ո՛չ զորամաս կա, ո՛չ էլ բնակավայր։ Զինվորականները ենթադրեցին, որ հակառակորդն, ամենայն հավանականությամբ, վրիպել է։
Մեզ դիմավորած մարդկանցից մեկը տեսել էր, թե ինչպես է արկն ընկնում:
«Անուշավան, դու տեսել ես, ցույց տուր լրագրողներին, թե որտեղ է ընկել»,- ասաց սպան։
Անուշավանի հետ բարձրացանք բլուր։ Հասանք գերեզմանոց, որտեղ շիրմաքարերի վրա որևէ հայկական անուն չկար։
Անուշավանը բացատրեց, որ դա խորհրդային ժամանակների ադրբեջանական գերեզմանոց է։ Եվ որպես չարագույժ խորհրդանիշ` շիրմաքարերի մեջ արկի մի բեկոր էր ցցված…
«Մեզ են խփել, բայց իրենց է դիպել»,- քմծիծաղ տվեց զինվորականը։
Հետդարձի ճանապարհին արտասահմանցի լրագրողների վարորդը շփոթեց ճանապարհը և Հադրութ մեկնեց վտանգավոր ճանապարհով, որը գիշերը գնդակոծության էր ենթարկվել։ Մենք հետևեցինք նրանց` հասկանալով, որ ռիսկի ենք դիմում։
Ճանապարհը քարուքանդ էր, բայց մենք մեծ արագությամբ էինք սլանում։ Ինչ-որ պահի թռչող սարքի ձայն լսվեց։ Դրոնը շատ մոտ էր…
Թալիշի ուրվականները
Վերջին օրերին թեժ մարտեր էին ընթացել Մարտակերտի շրջանի Թալիշ գյուղում։ Բնակիչները տարհանվել էին, իսկ բնակավայրը` ձեռքից ձեռք անցել։ Երեք գյուղացու գազանաբար սպանել էին հենց տան մեջ…
Հրադադարի շնորհիվ ապրիլի 5-ին Թալիշ այցելելու հնարավորություն ունեցանք։
Կրկին անցանք Մարտակերտով։ Մարդիկ արդեն դուրս էին եկել ապաստարաններից։ Մեզ զգուշացրին, որ Թալիշում իրավիճակը նույնքան հանգիստ չէ։
Ադրբեջանական դիրքերից գնդակոծվող խորդուբորդ ճանապարհը հնարավորինս արագ անցանք։ Գյուղի ծայրամասում հստակ լսվում էին հրազենի և գնդացիրների կրակոցների ձայները։ Գյուղը ճակատից պահում էր լեռնալանջը։
Գյուղի մուտքի մոտ սահմռկեցուցիչ տեսարան էր՝ կովերի լեշեր, ոչխարների գնդակոծված հոտ` ադրբեջանական հրետանու երևելի ձեռքբերումը։ Գյուղացիներից մեկը լեշերն էր հավաքում։
Իսկ սատկած կենդանիների արանքում մի գառնուկ վազվզում էր։ Գյուղացին ասաց, որ գնդակոծությունների գիշերն է ծնվել:
Ամայի գյուղի վերջում զինվորականներ կային, բնակիչներ գրեթե չէին մնացել։ Տները դատարկ էին։ Փողոցներում ընտանի կենդանիներ էին թափառում։
Գնդակոծությունների հետքերն ամենուր էին` ավերված տներ, կոտրված ծառեր, վնասված մեքենաներ…
Դիմացներս մի մարդ դուրս եկավ: Առույգ պապիկ էր: Ներկայացավ` Վասյա Խաչատրյան։ Չէիր ասի, որ 62 տարեկան է։ Վասյան եկել էր ստուգելու, թե ինչ վիճակում է իր տունը։ Ասաց, որ տների 70 տոկոսը վնասված է, նրա տունն էլ էր գնդակոծվել։
Վասյան հիշեց, թե ինչպես է չորս ժամ տևած հրետակոծությունից հետո ընտանիքի հետ լքել գյուղը։ Թաքնվել է նկուղում, ինչպես բոլորը:
Գնդակոծվել էր նաև մանկապարտեզը։ Պատերը քանդված էին։ Ներսում՝ փոքրիկ մահճակալներ, մանկական կոշիկ` սենյակի կենտրոնում, կոտրված ապակիներ։ Պատերից կախված լուսավոր և ուրախ մանկական նկարներ։
Մանկապարտեզի կողքին` ամբողջովին ավերված հանդիսությունների սրահ։ Վասյան ասաց, որ շենքը բոլորովին նոր էր։ Հիմա միայն փլատակներն են մնացել։ Շենքի մոտ գնդակներով ծակծկված ավտոմեքենաներ էին կանգնած։
Մարդիկ հապճեպ լքել էին իրենց տները։ Թվում էր, թե ուրվականների գյուղում ես հայտնվել, որտեղից մարդիկ անհետացել են մի ակնթարթում։ Մեքենայի ձայն լսվեց: Մեզ մոտեցած տաքսու միջից մի կին դուրս եկավ արտասվելով: Զինան գյուղը վերջինը լքած բնակիչներից մեկն էր:
Նա մի քանի օր շարունակ մոր ու հարևանուհու հետ մնացել էր գնդակոծությունների տակ։ Զինայի որդին առաջնագծում է, ու նրանից ոչ մի լուր չկար։
Երեկոն իջավ: Պիտի Ստեփանակերտ վերադառնայինք, որպեսզի հակառակորդի թիրախ չդառնայինք։
Ինչ-որ տեղ հեռվում լսվում էր կրակահերթի ձայնը…
