Ոմանց համար դա Հոկտեմբերյան մեծ սոցիալիստական հեղափոխություն է, ոմանց համար` պարզապես հոկտեմբերյան հեղաշրջում, իսկ ոմանք էլ ընդհանրապես չեն դասակարգում 1917 թվականի իրադարձությունները, քանի որ անտարբեր են դրանց նկատմամբ։
Սակայն կամա, թե ակամա դրան միլիոնավոր մարդիկ էին մասնակցում, ու նրանց շարքում բազում հայեր կային։
Թուրքերն առաջին աշխարհամարտի ժամանակ արդեն տպել էին տարածաշրջանի քարտեզը, առանց Հայաստան կոչվող երկրի, այնպես որ պետք չէ զարմանալ, որ այսօր Երևանի ուղղությամբ որոշ հավակնություններ ունեն։ Նրանք ստիպված էին վերացնել այդ քարտեզները, քանի որ Հայաստանը մնաց, թեկուզ որպես խորհրդային պետություն, մի մեծ երկրի մի մաս, առանց իր արևմտյան մասի, առանց Սուրբ Արարատի, բայց մնաց։
Թերևս, դա մեզ համար պետք է լինի ամենակարևորը. տասնամյակներ անց մենք հնարավորություն ստացանք մեր երազանքի պետություն ստեղծել։ Ոչինչ, որ երազանքը մինչ այժմ իրականացնել չի հաջողվել, քանի որ գլխավոր պայմանը պետականությունն է, իսկ մնացածը կլինի. միայն թե ցանկություն լինի։
Բնականաբար հնարավոր չէ հիշատակել բոլոր այն հայերին, որոնք իրենց հետքն են թողել մեկ դար առաջ եղած իրադարձություններում, չես կարող հիշել ու հիշատակել, եթե բազմահատոր աշխատություն չես գրում։ Սակայն, անկախ մեր վերաբերմունքից, որոշ վառ անհատականությունների պետք է հիշատակել։
Նրանցից գրեթե բոլորը մահացել են, ընդ որում` երիտասարդ ժամանակ կամ միջն տարիքում, եզակի մարդիկ են մինչև խոր ծերություն ապրել։ 1918 թվականին մահացավ Ստեփան Շահումյանը, որի անունով կոչվում է Արցախի մայրաքաղաքը, Պռոշ Պռոշյանը, առաջինին գնդակահարել են, իսկ երկրորդը հիվանդացել է տիֆով ու մահացել հեղափոխական Մոսկվայում։
Նրանցից մի փոքր երկար ապրեց Սիմոն Տեր–Պետրոսյանը, որն ավելի հայտնի էր Կամո անունով, Իոսիֆ Ստալինի հայրենակիցն ու մանկության ընկերը։ Այն, ինչ իրեն թույլ էր տալիս Կամոն, հիմա կանվանեին թալան ու ահաբեկչություն, թեև դրանք համարձակ ու ճարպիկ էին։ Այն ժամանակ դա հեղափոխական առօրյա էր, դա գումարի «էքսպրոպրիացիա» է` ընդհատակյա գործիչների կարիքների համար։
Հենց այդ նպատակն է բարձրաձայնվել 1907 թվականին Թիֆլիսի բանկի թալանման ժամանակ, թերևս դա Կամոյի ամենահայտնի արկածն է։ Նա իր կյանքը ողբերգական ավարտեց, նույնպես Թիֆլիսում, 1922 թվականին բեռնատարի տակ ընկավ։ Արդյո՞ք այդ վրաերթը պատահական էր, հիմա արդեն դժվար թե կարելի է ստույգ իմանալ, թեև դժվար է պատկերացնել, որ այն ժամանակ Թիֆլիսում աշխույժ ավտոմոբիլային երթևեկություն լիներ։ Այն էլ բեռնատարներով ծանրաբեռնված, բայց կյանքում ամեն բան պատահում է։
Լեգենդար հրամանատար Հայկ Բժշկյանցը (Գայ) քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ վերցրել էր Սիմբիրսկն ու Սամարան, հետո էլ` խաղաղ տարիներին իրեն առանց բանակի չէր պատկերացնում։ Այնուամենայնիվ նրան մեղադրեցին հակահեղափոխական դավադրության մեջ 1935 թվականին և աքսորեցին։ Գայն անհավանական ու այն ժամանակներով խենթ բան արեց` փախավ տեղափոխման ժամանակ, բայց բռնվեց։ Նա այդպես էլ ճամբար չհասավ. 1935 թվականին նրան գնդակահարեցին։
Իսկ ահա երկարակյացներից մեկը, ամեն իմաստով, իհարկե, Անաստաս Միկոյանն է։ Նա, տարբեր ժամանակահատվածներում լինելով ԽՍՀՄ Մինիստրների խորհուրդի փոխնախագահ ու Գերագույն խորհրդի նախագահ, փաստացի Խորհրդային պետության ղեկավար էր։ Այլ բան է, որ ամեն ինչ գլխավոր քարտուղարներ էին որոշում։
Ի դեպ` գլխավոր քարտուղարների մասին. Միկոյանի մասին էին ասում՝ «От Ильича до Ильича без инфаркта и паралича» (Իլյիչից Իլյիչ` առանց ինֆարկտի ու կաթվածի), նկատի ունենալով, որ Անաստաս Միկոյանը կարևոր պաշտոններ էր զբաղեցնում Վլադիմիր Իլյիչ Լենինից սկսած մինչև Լեոնիդ Իլյիչ Բրեժնևը` ոչ մի անգամ ճնշման տակ չընկնելով։ Ինքնին դա արդեն զարմանալի է։
Միկոյանը մահացել է 1978 թվականին 83 տարեկանում, վերջին տարիներին նրա մասին չէին հիշում ու նա թոշակառուի կյանքով ապրում էր Մոսկվայում. նրա գերեզմանի վրա հայերենով գրություն է արված։
Յուրաքանչյուր հաջորդ գլխավոր քարտուղար հայտարարում էր նախորդների սխալների մասին, ու այսպես էր մինչև 1983 թվականը` Բրեժնևի մահը։ Թեև Անդրոպովը, որը փոխարինեց երկրորդ Իլյիչին, մի փոքր քննադատեց նրան ու սկսեց կտրուկ քայլեր անել։
Անդրոպովը շուտով մահացավ։ Հաջորդ գլխավոր քարտուղարը` Չեռնենկոն, նույնպես շուտ հեռացավ, սակայն սա առանձնապես անսպասելի չէր, նա արդեն լուրջ հիվանդ էր երբ զբաղեցրեց այդ պաշտոնը։ Այսպես բացվեց Միխայիլ Գորբաչովի ճանապարհը դեպի իշխանություն։
Գորբաչովն օգտագործեց իր բոլոր ունակություններն ու ջանքերը, որ դառնա ԽՍՀՄ վերջին ղեկավարը. ու իրականացրեց իր ձգտումները։
Այսպիսով 1917 թվականի իրադարձություններն էլ պարտադիր չէր կոչել Մեծ հոկտեմբերյան սոցիալիստական հեղափոխություն, այն կարելի էր արդեն կոչել հեղաշրջում. ում ինչպես դուր կգար։
Ինչպես էլ կոչես՝ այն մարդկության պատմությունից հնարավոր չէ ջնջել. մանավանդ, որ այն չափազանց մեծ ազդեցություն է ունեցել մոլորակի ճակատագրի վրա։