Երկրաշարժի ժամանակ գետինը ծովի ալիքների պես շարժվում էր․ Նալբանդ գյուղը 35 տարի անց

Գյուղը ջնջվել էր երկրի երեսից, Նալբանդ չկար․ այսպես են ականատեսները նկարագրում երկրաշարժի էպիկենտրոնը 35 տարի առաջ։ Վայրկյանների ընթացքում տարածաշրջանի ամենամեծ, բազմամարդ, զարգացած արդյունաբերական գյուղից փլատակներ մնացին։ 323 զոհ, 840 հողին հավասարված տուն, ավերված գործարան, ֆաբրիկա, դպրոցներ, մանկապարտեզ, կայարանատուն․․․ Գյուղն անճանաչելի էր դարձել, մարդիկ չէին գտնում իրենց տները, թեպետ տուն չկար էլ, աշխույժ, կենդանի գյուղը մի մեծ գերեզմանոցի էր վերածվել։

Գյուղի կենտրոնում՝ գյուղապետարանի հարևանությամբ, 19-րդ դարի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին է, ավելի ճիշտ՝ ավերակները։

Եկեղեցին հիմնովին ավերվեց երկրաշարժի ժամանակ ու 35 տարիների ընթացքում այդպես էլ չվերականգնվեց, ինչպես և գյուղը․․․ Գյուղացիներն ասում են՝ եթե մի բարերար գտնվի, բոլորը պատրաստ են մարդկային ուժով օգնել, գալ, ամեն բան անել, որ իրենց գյուղի եկեղեցին ոտքի կանգնի։ Հիմա եկեղեցին ինչ-որ առումով երկրաշարժից այդպես էլ չվերականգնված գյուղի խորհրդանիշն է։

Գյուղի վերակառուցման հույս տվեց վերականգնված, 6-7-րդ դարերին վերագրվող Չիչխանավանքը։ Ասում են՝ այսօր գյուղում ապրողների հայրերն էլ վանքն ամբողջովին կանգուն չեն տեսել, որովհետև այն առաջին անգամ ավերվել է դեռ 1920 թվականի երկրաշարժից։ Մի քանի տարի առաջ ֆրանսահայ անհատների նվիրատվությամբ վանքը լիովին վերականգնվեց։

Տարիներ առաջ գյուղը «վերաբրենդավորվեց» և Շիրակամուտ դարձավ, բայց նալբանդցիներն այս անվան հետ այդպես էլ չհաշտվեցին։ Թեև անվան հետ կապված տխուր հիշողություններ կան, բայց սա իրենց պատմությունն է։ Նալբանդը 19-րդ դարի կեսերին հիմնադրել են Բասենից (քաղաք Արևմտյան Հայաստանում) եկած գաղթականները։ Ասում են՝ հիմնադիրները հայտնի են եղել կով նալելով, դրա համար գյուղը Նալբանդ է կոչվել։

«Մենք ի՞նչ կապ ունենք Շիրակի հետ, ախր Շիրակի մուտքն էլ չէ, որ գոնե անունը հասկանանք»,- ասում են գյուղացիներն ու շարունակում Նալբանդ տարբերակը կիրառել։

Երկրաշարժից առաջ Նալբանդում ավելի քան 3000 մարդ էր ապրում։ Այսօր գյուղում պաշտոնապես մոտ 2100 բնակիչ կա, բայց սա պաշտոնական վիճակագրությունն է, դռներից շատերը փակ են։ Նոր բնակիչներ չեկան գյուղ։ Հիմա այնտեղ ապրողները երկրաշարժը վերապրածների սերունդներն են։ Խորհրդային տարիներին քաղաքատիպ ավան հիշեցնող, արդյունաբերական զարգացած գյուղն այսօր ուրիշ է։ Երբեմնի գործարանների տեղում հիմա դատարկություն է, Նալբանդ կայարանի երկաթուղային գծերը մաքրվեցին, բայց կայարանի շենքի տեղում ևս ավերակներ են։

Գյուղի տների վերակառուցման աշխատանքներն արդեն ընթացքի մեջ էին, երբ Խորհրդային Միությունը փլուզվեց, ուստի շատ բան այստեղ կիսատ մնաց․․․

Երկրաշարժի մասին հիշողություններն ամեն քայլափոխի են․․․ Ավերված ու վերականգնված, ավերված ու չվերականգնված ամեն շինություն այդ օրերի մասին է հիշեցնում։ Ավերված գործարաններից մեկը «Լիֆտնորմալն» էր, որտեղ աշխատում էր Գագիկ Նասլյանը։

1988-ին Գագիկ Նասլյանը 26 տարեկան էր։ Ասում է՝ կյանքը նոր էր սկսվում, ու ամեն ինչ փշրվեց 30 վայրկյանում։ Դեկտեմբերի 7-ին արթնացավ վատ զգացողությամբ։ Երկրաշարժի պահին գլխավոր ինժեների մոտ էր, ասում է` գետինը սկսեց ծովի ալիքների պես շարժվել։ Նա գլխավոր ինժեների հետ հայտնվեց փլատակում։

«Մի 30-40 վայրկյան հետո Լամբարյանի վերջին շունչը լսեցի, ճվում էի իրան, էլ ձեն չկար, զգացի, որ ես էլ եմ խեղդվում։ Փլատակներում պառկած` ճիչեր էի լսում՝ վա՜յ, էրեխես, վա՜յ, մամաս․․․»։

Գագիկն այդպես մնաց մինչև երեկո։ Բախտը բերել էր, որ գործընկերներից մեկը գիտեր՝ ինքը գլխավոր ինժեների մոտ էր։ Ընտանիքին գտնելուց հետո գործընկերը հետ էր եկել գործարանի ավերակների մոտ՝ նրա հետևից։

«Փլատակներից դուրս եկա, զարզանդեցի։ Մարդիկ ողբում էին, չարչարվում էին իրենց զոհերին հանելու համար, տեխնիկա չկար. Լեննականում, Սպիտակում լռվում էին, գյուղեր չէին հասնում»։

Այդպես շատերը զոհվեցին ոչ թե բուն երկրաշարժի ժամանակ, այլ խեղդվեցին փլատակներում, որովհետև հնարավոր չեղավ նրանց շուտ դուրս բերել։ Գյուղի զոհերի գրեթե 1/3-րդը երեխաներ էին, շատերը մահացան դպրոցում։ Դասարաններ կային, որտեղ 1-2 հոգի փրկվեց։

1988 թվականի դեկտեմբերի 7-ին տարրական դասարանների դասվար, 4 երեխաների մայր Փիրուզա Սարգսյանը «Հրաժեշտ այբբենարանին» հանդեսին էր պատրաստվում։

Այն մասնաշենքը, որտեղ ցածր դասարաններն էին, հրաշքով չէր փլվել։ Հարևան դասասենյակում էլ տիկին Փիրուզայի կրտսեր դուստրն էր՝ 4-րդ դասարանցի Հոռոմսիմը։ Նա էլ էր անվնաս, մայր ու դուստր գտան իրար։

«Դուրս եկանք միջանցք, տեսա, որ մյուս կորպուսը նստեց, հավասարվեց հողին․․․ 8-րդ և 9-րդ դասարանի աղջիկներս մեջն էին։ Մարդիկ ճչալով, գլխաբաց, ոտաբոբիկ, արյունլվա վազում էին, իրենց երեխեքի հետևից էին գալիս»,- հիշում է տիկին Փիրուզան։

Տղան՝ Գևորգն ու դուստրերից մեկը՝ Նունեն, ևս անվնաս դուրս եկան, մնաց Հասմիկը։ Երկրաշարժի ժամանակ տիկին Փիրուզայի ամուսինը՝ գազի ծառայության երկարամյա աշխատակից Ժորա Մելքոնյանը, գործով Սպիտակում էր։ Չէր պատկերացնում, թե ինչ մասշտաբի ողբերգություն էր տեղի ունեցել, բայց շտապեց գյուղ։ Ճանապարհի թունելներից մեկը փլված էր, ուստի ստիպված էր մեքենան թողնել ու ոտքով շարունակել ճանապարհը։

«Չէի մտածում, որ մեր գյուղին բան ա եղել։ Բայց գալիս էի, ճանապարհին ամեն ինչ հողին էր հավասարված։ Հասա գյուղ, վազեցի մեր տուն։ Տունը փլվել էր, մամաս դրսում էր եղել, ծառը գրկած, կանգնած էր։ Հետո վազեցի դպրոց, որ տեսնեմ՝ կինս ու չորս երեխեքս ոնց են»։

Դպրոցի ավերակները տեխնիկայի օգնությամբ սկսեցին մի կողմ տանել, այդպես գտան Հասմիկին (ամբողջ դասարանից միայն 2 հոգի փրկվեցին)․․․

Երկրաշարժի հետևանքով փլուզվել էր նաև երկաթգծի Նալբանդ կայարանը։ Շատ արագ, 1-2 օրվա ընթացքում գիծը կարգի բերեցին, որ հնարավոր լիներ օգնություն հասցնել էպիկենտրոն։

Մի քանի օր հետո նաև դագաղներ բերեցին, ասում են՝ շատերն արդեն ձեռքի տակ ընկածով մի բան սարքել էին, իրենց հարազատներին հուղարկավորել։

Ժամանակավոր վրաններ տեղադրեցին գյուղում, որ մարդիկ բաց երկնքի տակ չգիշերեն։ Գագիկը հիշում է՝ իրենց ընտանիքը մոտ մեկ ամիս վրանում ապրեց։

Ցույց է տալիս հարևաններից մեկի բակում մինչև այսօր կանգնած տրոլեյբուսի շարժակազմը, ասում է՝ տղան Երևանից մի քանի օր հետո հասցրեց, նրանք էլ երկար ժամանակ վագոնում էին ապրում, մինչև օգնության եկած ռուսները տներ կառուցեցին։

Տիկին Փիրուզան ցույց է տալիս տան անկյունում դրված դաշնամուրը։ Ասում է՝ մատների վրա հաշվելու իրերից է, որ իրենց տնից փրկվել է։ Սա նաև Հասիկոյի հուշն է․ գյուղում երաժշտական դպրոց կար, չորս երեխաներն էլ հաճախում էին։