Թե ինչպես Մարկոս Կրասոսի գլուխը ռեկվիզիտ դարձավ հայկական թատրոնում

2074 տարի է անցել այն օրվանից, երբ Արտաշատում ներկայացման ժամանակ արտասովոր իրադարձություն տեղի ունեցավ, որի մասին գրեցին անտիկ պատմիչները: Հռոմեացիները Արտաշատը «Հայկական Կարթագեն» էին անվանում և կարծում էին, որ քաղաքի հատակագծման և կառուցման աշխատանքներին անմիջական մասնակցություն է ունեցել հռչակավոր կարթագենցի զորավար, Հռոմի սարսափ Հաննիբալը:

Ինչպես գրում է հույն գրող, Հռոմի դարաշրջանի պատմաբան ևփիլիսոփա Պլուտարքոսը՝ մ.թ.ա. 53թ.-ինհռոմեացի զորավար Մարկոս Լիկինիոս Կրասոսը զոհվել է Միջագետքում՝ Խառանի մոտ պարթևացի Սուրեն զորավարի դեմ ճակատամարտում (Խառանը գտնվում է ժամանակակից Թուրքիայի Շանըլուրֆա գավառում): Սուրենը նրա գլուխն ուղարկում է Պարթևստանի արքա Որոդես 2-րդին, որն այդ ժամանակ գտնվում էր Արտաշատում՝ իր որդի Բակուրի և Արտավազդ Բ-ի (Տիգրան Մեծի որդու) դստեր հարսանիքին:

Արքաները դիտում էինԵվրիպիդեսի «Բաքոսուհիներ» ողբերգության բեմադրությունը: Այդ օրը ելույթ էրունենում ողբերգակ Յասոն Տրալացու թատերախումբը: Եվ դերասանը, որը խաղում էր Ագավեի՝ Թեբեի արքա Պենթեուսի մորդերը, թատրոնում սովորաբար կիրառվող բուտաֆորիկ գլխի փոխարեն դուրս բերեց Կրասոսի իսկական գլուխը, արտասանելով. « Մենք գալիս ենք սարերից և բերել ենք հարուստ որս… Լեռան բարձունքից բերում ենք եղնիկ` խոցված մեր փառահեղ հարվածներից»: Գլուխն ամրացված է եղել թիրսոսի՝ փայտե գավազանի վրա (Պլուտարքոս, «Կրասսոս», գլուխ 30-33): Հռոմի կոնսուլ և պատմաբան Դիոն Կասիոսը նույնպես նկարագրում է Մարկոս Լիկինիոսի մահը: Նա հայտնում է, որ ճակատամարտից հետո պարթևները մեռած Կրասոսի բերանը հալած ոսկի էին լցնում՝ ծաղրելով նրա ագահությունը (Դիոն Կասիոս, XL, 27)

Սա թերևս միակ դեպքն է, երբ Սպարտակը, թեկուզ և անուղղակիորեն՝ իր թշնամի Կրասոսի միջոցով, ինչ-որ կերպ կապվել է Հայաստանի պատմության հետ: Սակայն 20-րդ դարը, գիտատեխնիկական հեղափոխության և կրթության զարգացման հետ մեկտեղ դարձավ նաև հսկայական թվով կեղծ առասպելների ծննդի դարաշրջան:

Այսօր ինտերնետում կարելի է հանդիպել բազմաթիվ ստահոդ «պատմությունների», որոնք ոչ մի, նույնիսկ չնչին, պատմական հիմք չունեն։ Հակահայկական քարոզչությունը վաղուց է դրանք շահագործում, թեև պատմությունից տեղյակ մարդկանց մոտ դրանք միայն ծիծաղ կարող են առաջացնել: Թեզերից մեկը, որը հատկապես շատ է ծամծմում ադրբեջանական քարոզչությունը, կոչվում է «Թե ինչպես հայերը դավաճանեցին Սպարտակին»:

Զարմանալի չէ, որ ոչ այնքան ուսյալ ընթերցողները դա որպես ճշմարտություն են ընկալում, բայց երբեմն անգամ իրենց իսկ պատմությունը վատ իմացող հայերն են նման բաները լուրջ ընդունում: Ավելի պատկերավոր լինելու համար ներկայացվում են լուսանկարներ և անգամ հատվածներ Հովարդ Ֆասթի վեպի հիման վրա նկարահանված հռչակավոր «Սպարտակ» ֆիլմից (ռեժիսոր՝ Սթենլի Կուբրիկ, 1960թ.):

Ֆիլմը մեծ իրադարձություն էր դարձել կինոաշխարհում, այսօր այն դասական է համարվում: Բայց քանի որ դա գեղարվեստական ֆիլմ էր, բազմաթիվ դրվագներ հորինված են՝ անտիկ աղբյուրներում մանրամասներ չկան: Անգամ Սպարտակի կնոջ անունը հստակ հայտնի չէր, ինչպես ասում են՝ պատմությունն այդ մասին լռում է, ուստի ստիպված էին հնարել, ընդ որում՝ ոչ միայն կինոյում: Ֆիլմում նրան կոչում են Վարինիա, Ռաֆայելո Ջովանիոլիի «Սպարտակ» վեպում (1874թ.) հերոսի սիրեցյալի անունը Վալերիա է, ընդ որում նա պատրիկուհի է, բռնապետ Սուլլայի կինը: Արամ Խաչատրյանի բալետում (1956թ.) նրա անունը Ֆրիգիա է, և այդպես շարունակ: Դե, իսկ ծովահենների անունները առավել ևս չեն պահպանվել: Ֆիլմի սյուժեն հետևյալ կերպ է ծավալվում:

Ապստամբների բանակը հասնում է Բրինդիզի, սակայն, չնայած նախնական համաձայնությանը, ծովահենների էմիսարը հրաժարվում է տեղափոխել ապստամբներին: Սպարտակը նրան ստիպում է խոստովանել, որ Կրասոսն է կաշառել ծովահեններին: Արևմուտքից մոտենում է Պոմպեոսի բանակը, Ասիայից ծովով Բրինդիզի է գալիս Լուկուլլոսի բանակը: Ապստամբները նահանջելու տեղ չունեն:

Հենց այս հատվածում տեղի է ունենում կիլիկիացի ծովահենների հետ դրվագը, որը, հնարավոր է, իսկապես եղել է, ըստ որոշ անտիկ պատմաբանների վարկածի։ Ահա Պլուտարքոսի պատմությունը.

«…իսկ Սպարտակը նահանջեց Լուկանիայով և ծովափ դուրս եկավ: Նեղուցում հանդիպելով կիլիկիացի ծովահեններին՝ նա որոշեց նրանց օգնությամբ տեղափոխվել Սիցիլիա, կղզում ափ իջեցնել երկու հազար մարդու և նորից բորբոքել սիցիլիացի ստրուկների ապստամբությունը, որը հազիվ էր մարել դրանից մի փոքր առաջ: Մի կայծը բավական էր, որպեսզի այն նոր ուժով բռնկվի: Սակայն կիլիկիացիները, Սպարտակի հետ պայմանավորվելով տեղափոխման մասին և ընդունելով ընծաները, խաբեցին նրան և հեռացան նեղուցից: Ստիպված լինելով նահանջել ծովափից՝ Սպարտակը զորքի հետ միասին տեղակայվեց Ռեգիուսի թերակղզում: Այստեղ էլ եկավ Կրասոսը»(Պլուտարքոս, «Կրասոս», գլուխ 10-րդ):

Սակայն Պլուտարքոսը ոչինչ չի հայտնում այն մասին, թե ինչ ազգության են պատկանել ծովահենները, չի հիշատակում նաև նրանց առաջնորդների որևէ անուն:

Նրանց դերն այնքան էլ չի համապատասխանում մեզ հասած փաստերին. ֆիլմում նրանք պետք է ապստամբած ստրուկներին իրենց հայրենի երկրները հասցնեին, սակայն կաշառվում են հռոմեացի զորավար Մարկոս Լիկինիոս Կրասոսի կողմից, և նրանք ստրուկներին թողեցին շրջափակման մեջ: Պլուտարքոսի խոսքով՝ Սպարտակն իսկապես բանակցություններ է վարել կիլիկիացի ծովահենների հետ: Բայց նրանք պետք է ոչ թե ապստամբներին տուն տանեին, այլ Սպարտակի 2000 մարտիկներին տեղափոխեին Սիցիլիա, որտեղ նա ուզում էր նոր ապստամբություն բորբոքել՝ հռոմեացիների խնդիրներն ավելացնելու համար: Կիլիկիացիներն ընդունել են նրա ընծաները, սակայն պայմանավորվածությունը չեն կատարել:

Հովարդ Ֆասթի վեպում ևս ոչ մի նման բան չկա: Դրվագն ավելի ուշ են մտածել՝ սցենարը գրելու ընթացքում: Ֆիլմի արտադրությունը բարդ է եղել, հիմնականում գրաքննության ուղղումների և սցենարական դժվարությունների պատճառով. այն մի քանի անգամ սկզբից մինչև վերջ վերափոխել են: Ֆիլմը երկու ռեժիսոր է նկարահանել. սկսել է Էնթոնի Մաննը, շարունակել և ավարտին է հասցրել Սթենլի Կուբրիկը, որը հետագայում խոստովանում էր, որ դա իր ֆիլմերից միակն է, որն ինքը չի սիրում, թեկուզ և հայտնիէ դարձրել իրեն: Ֆիլմի պրոդյուսեր և գլխավոր դերակատար Քըրք Դուգլասը տխուր կատակում էր, թե «Սպարտակ» ֆիլմի աշխատանքներն ավելի երկար են տևել, քան բուն ապստամբությունը՝ ավելի քան երկու տարի, ինչը ամերիկյան կինոինդուստրիայի չափանիշներով թույլատրելիի սահմաններից բավականին դուրս է:

Սկզբում Դուգլասն ուզում էր, որ սցենարը գրի հենց գրքի հեղինակը: Հովարդ Ֆասթը, սակայն, սցենարիստի փորձ չուներ, բացի այդ՝ նա կոմունիստ էր, ինչի պատճառով կարող էին խնդիրներ ծագել գրաքննության հետ: Կարդալով սեփական վեպի հիման վրա Ֆասթի գրած սցենարի առաջին 60 էջը, Դուգլասը այն «աղետ» անվանեց և ստիպված եղավ հապճեպ կերպով փոխարինող փնտրել: Նա դիմեց Դալթոն Թրամբոյին՝ ձախ հայացքներով մեկ այլ գրողի, որը 1950 թվականին 11 ամիս անցկացրել էր բանտում:

Հենց Թրամբոն էլ գրեց սցենարը, ընդ որում՝ մի քանի անգամ պրոդյուսերների պահանջով փոփոխեց այն: Ըստ երևույթին հենց նա էլ կիլիկիացի ծովահենների ներկայացուցչի համար հորինել է Տիգրան անունը և նույնիսկ ազգանվան նման մի բան՝ Լևանտ: Ծովահենի դերը վստահեցին չեխական ծագումով բրիտանացի դերասան Հերբերթ Լոմին:

Ակնհայտ է, որ Դալթոն Թրամբոն պատմությունը փորփրելու ժամանակ չի ունեցել: Նա հանրագիտարանում փնտրել է անվանումը և կարդացել Կիլիկիայի հայկական պետության մասին: Այնուհետև Հայաստանի պատմության մեջ գտել է ամենահնչեղ՝ հայոց արքա Տիգրան Մեծի անունը: Իսկ քանի որ արքայատոհմերի անվանումները՝ Երվանդունիներ, Արշակունիներ, Արտաշեսյաններ և այլն, այստեղ հաստատ համապատասխան չէին լինի, օգտագործել է Կիլիկիային ամենամոտ երկրի անվանումը՝ Լևանտ:

Հնում ծննդավայրի անվանումը ազգանուն համարելը սովորական բան էր: Բազմաթիվ օրինակներ կան. Հին Հունաստանի ատլետ Միլոն Կրոտոնացին, փիլիսոփաներ Անաքսագորաս Կլազոմենացին (մ.թ.ա. 500-428թթ.), Դիոգենես Սինոպացին (մ.թ.ա. 412-323թթ.), Դիոգենես Լայերտացին և այլն: Կարելի է նշել նաև մեր միջնադարյան մտածողներին՝ Նարեկացի, Շիրակացի, Տարոնեցի և այլն:

Իհարկե, Կիլիկիայի հայկական թագավորությունը, որը գոյություն է ունեցել միջնադարում՝ 1080-1375թթ.-ին (Լեռնային Կիլիկիան՝ մինչև 1424թ.-ը) ոչ մի կապ չուներ դրանից ավելի քան հազար տարի առաջ գործունեություն ծավալած ծովահենների հետ, կապ չուներ ոչ միայն ժամանակագրական, այլև՝ բնակչության առումով:

Հայերի զանգվածային արտագաղթը Կիլիկիա տեղի է ունեցել միայն մեր թվարկության առաջին հազարամյակի վերջին և երկրորդ հազարամյակի սկզբին, Հայկական լեռնաշխարհում բնիկ հայկական պետականությունների կորստից հետո: Բնականաբար, համացանցի այս դարում յուրաքանչյուրը կարող է ստուգել դա, բավական է միայն տեղեկություն փնտրել կիլիկիացի ծովահենների մասին: Այսօր հայտնի է, որ էթնիկապես նրանք կազմված են եղել հիմնական իսավրիական ցեղերից՝ ռազմատենչ ավազակներից ու ծովահեններից, որոնցով բնակեցված էր Փոքր Ասիայի հարավի լեռնային հատվածը՝ Իսավրիան:

Հռոմի դեմ կիլիկիացի ծովահենների պատերազմում իսավրիացիներն այնքան գործուն մասնակցություն են ունեցել, որ կուսակալ Պուբլիոս Սերվիլիոսը ստիպված է եղել հետապնդել նրանց ցամաքում, անգամ ամրոցներում և հնազանդեցնել ամբողջ ժողովրդին, ինչի համար էլ ստացել է Իսավրիկոս տիտղոսը:

Ըստ էության, այստեղ էլ, դեռ չսկսված, ավարտվում է «հայ ծովահենների պատմությունը»:

Իսկ հին հայկական թատրոնը, ինչպես հունականն ու հռոմեականը, համարվում է աշխարհի հնագույն թատրոններից մեկը: Սակայն քրիստոներության ընդունումից հետո եկեղեցին սկսեց հակազդել թատերական արվեստին: Եվ չնայած դրան, թատրոնը սիրված էր ժողովրդի շրջանում: Անտիկ դրամատուրգների և հայ հեղինակների ներկայացումներ էին բեմադրում: Իսկ Նոր ժամանակներում թատերական արվեստը Հայաստանում սկսեց մեծ թափով զարգանալ, փոխվեց անգամ եկեղեցու վերաբերմունքը դրա հանդեպ, ինչը հիանալի արտահայտել է կաթողիկոս Խրիմյան Հայրիկը (1820-1907թթ.) իր իմաստուն խոսքով. «Թատորնը երկրորդ եկեղեցի է, ատիկա տեսակ մը տաճար է մարդկային բարքերը կրթելու համար»: