Արարատի մարզի Սայաթ–Նովա գյուղում վարձակալությամբ ապրող Առաքելյանների տունը գրեթե դատարկ է. ճիշտ է, այստեղից այնտեղից նվիրած ինչ–որ կահույք կա, բայց դրանք այնքան տարբեր են իրարից, որ տունը, մեկ է, չի լցվել։ Տան միակ հարստությունը երեք երեխաներն են։ Երեխաներից, սակայն, միայն փոքրի` 5-ամյա Մոնիկայի աչքերն են շողշողում, մյուսները` 12-ամյա Արթուրն ու 14-ամյա Անին, հանկարծ մեծացել են, լռակյաց դարձել։
Երեխաների հայրն ու պապը զոհվել են պատերազմում, իսկ նրանց տունն ու հարազատ գյուղը` Շուշի քաղաքի ուղղահայաց ժայռերի ներքևում գտնվող Քարինտակը, մնացել թշնամուն։ Երեխաների երիտասարդ մայրը` 34 տարեկան Մանանան, ասում է` արդեն չգիտի` որ կորստի համար սգա։
«Մնացել ենք առանց ոչնչի` անգամ որևէ հուշ չունեմ ո՛չ ամուսնուցս, ո՛չ մեր տնից ու գյուղից։ Ցավը չի անցնում... Ամուսնուս եմ կարոտում, մեր տունն ու գյուղն եմ կարոտում, մեր` բոլորով միասին երջանիկ ապրելն եմ կարոտում։ Միակ մխիթարանքս երեխաներս են, որոնց հիմա չգիտեմ` ինչպես եմ պահելու, որտեղ ենք ապրելու։ Երեք երեխաներիս ի՞նչ անեմ»,–ասում է Մանանան։
Նրա սկեսրայրը` Արթուր Առաքելյանը, Քարինտակի ինքնապաշտպանական ջոկատի հրամանատարն է եղել. պատերազմը սկսվելուն պես երեք որդու հետ գործի է անցել։ Մանանայի ամուսինը` Կամո Առաքելյանն ու սկեսրայրը իրար հետ շատ կապված էին, պատերազմի օրերին էլ միասին են եղել, պատերազմի սկզբի օրերին մեքենայով սնունդ, զենք են առաջնագիծ տարել, իսկ մյուս երկու տղաներն առաջնագծում են եղել։
«Չեմ կարող վախկոտի պես ապրել». Վահեն իր վերջին վիրավորին կուրանալուց փրկեց, ինքը զոհվեց
Կամոն կնոջն ու երեք երեխաներին սեպտեմբերի 29-ին է Երևան բերել ու անմիջապես գյուղ վերադարձել։ Թեժ մարտերում մեկ ամիս պայքարել են. հոկտեմբերի 29-ին հերթական անգամ, երբ դիրքավորվել են Սղնախ գյուղի մոտ գտնվող «Չախմախ» տեղամասում՝ Քարինտակ եկող հակառակորդի առաջխաղացումը կանխելու համար, ԱԹՍ–ի հարվածից զոհվել են հայր ու որդի Առաքելյանները, ինչպես նաև Քարինտակի համայնքապետ Մխիթար Առուշանյանը։
Հայրն ու որդին պատերազմական օրերին հուղարկավորվել են Ստեփանակերտի եղբայրական գերեզմանատանը, Մանանան ասում է` անգամ հուղարկավորությանը մասնակցել չեն կարողացել։
«Ինձ շատ եմ մեղադրում, որ ոչ մի հուշ չբերեցի հետս։ Տան ու մեքենաների փաստաթղթերը նույնպես չենք վերցրել, քանի որ վստահ էինք` վերադառնալու ենք։ Հիմա ոչինչ չունեմ ամուսնուցս մնացած, գերեզման այցելել էլ հաճախ չեմ կարող»,–ասում է Մանանան ու արտասվում։
Փոքրիկ Մոնիկան, որն ի սկզբանե սիրել էր ինձ ու մեր լուսանկարչին, զարմացած մեզ է նայում` փորձելով հասկանալ, թե մե՞նք ենք մոր արտասվելու պատճառը։ Մոնիկան փաթաթվում է մորը, համբուրում ու փայփլուն աչքերով նայում նրան։ Արցունքների միջից մայրը ժպտում է փոքրիկին, Մոնիկան էլ ժպիտով մեզ է նայում` կարծես մենք չենք մեղավոր։
«Մամ, շան մասին մոռացար պատմել»,–ասում է աղջիկն ու քսմսվում մորը։ Հետո Մոնիկան ինքն էլ պատմում է, որ Քարինտակի իրենց տանը շուն են պահել` Դեսիին։ Շանը շատ է սիրել ու հետը խաղացել. հայր և որդի Առաքելյանների մահվան օրը շունը փախել է։
Մյուս երկու երեխաները` Անին ու Արթուրը, շատ խոսել չեն ուզում. Անին միայն ասում է, որ որոշել էր բանասեր դառնալ ու լեզուներ սովորել։ Հայրը խոստացել էր, որ աղջիկը բարձրագույն կրթություն է ստանալու, որպեսզի լավ մասնագետ դառնա։
«Հիմա էլ ոչինչ չեմ ուզում, ոչ մի բան դառնալ չեմ ուզում»,–ասում է Անին ու հայացքը փախցնում մեզնից։
«Միայն թե եղբորս ոչինչ չլինի». Դավիթ Կարենովիչի վերջին խոսքերն իրականացան, երազանքը` ոչ
Արթուրը նույնպես չի շփվում մեզ հետ` միայն քաղաքավարությունից ելնելով պատասխանում է 1-2 հարցիս. պատերին նկարներ են կախված, Արթուրն ասում է, որ սիրում է նկարել։ Երկու երեխաներն էլ Արարատում դպրոց են գնում. ասում են` հարմարվել են, բայց իրենց գյուղի դպրոցն ու իրենց ընկերներին են կարոտում։
Երեխաների մայրն այժմ փորձում է պետական ծրագրով մատնահարդարում սովորել, որպեսզի կարողանա աշխատել և ընտանիքը պահել։
«Գոնե սկեսրայրս ողջ մնար, մեր ընտանիքին տեր կկանգներ։ Քարին տակում շատ լավ ենք ապրել` սկեսրոջս տան մոտ մեզ համար տուն էինք կառուցել, վերանորոգել, կահավորել։ Երբ պետք է շինարարությունը սկսեինք, ամուսնուս ասում էի, որ Շուշի քաղաքում տուն կառուցենք, բայց Կամոն ասում էր, որ ծնողներից չի ուզում հեռու լինել։ Մինչև վերջ էլ չհեռացավ ծնողից»,–ասում է Մանանան։
Կնոջ համար ամեն ինչ դժվար է հիմա` նախկինում իրենց այգին ունեին, իրենց բերքը, հիմա պետք է «ամենատարրական» բաները` կանաչի ու կարտոֆիլ գնեն, իսկ նա դեռ աշխատանք չունի։ Մանանան անհարմար է զգում բարձրաձայնել սոցիալական խնդիրների մասին. սովոր չէ։ Սակայն նրանց տունը գրեթե դատարկ է` հարևանները նվիրել են այն, ինչ կարողացել են։ Երբ հետաքրքրվում եմ, թե այս պահին ինչի կարիք ունեն, Մանանան արագ պատասխանում է.«Դե, օգնել են, էլի։ Ինչ ասեմ։ Պետական աջակցություն էլ եմ ստացել»։ Աջակցության գումարն, իհարկե, վաղուց է ծախսվել։
Ընտանիքի համար, սակայն, մեծ խնդիր է տան հարցը. կինն ասում է` արդեն խեղդվում է երեխաների հետ տեղից տեղ գնալուց։ Եթե տան խնդիրը լուծվի, ինքն ամեն ինչ կանի, կաշխատի ու կպահի երեխաներին։
«Ոչ մի գործից ո՛չ ամաչում եմ, ո՛չ էլ խուսափում, կարևորը` մի գործ գտնեմ։ Հիմա մտածում եմ` ինչպես պետք է մատնահարդարման սարքեր ձեռք բերեմ, որ հետո սկսեմ աշխատել։ Պետք է այնպես անեմ, որ, ինչպես նախկինում էր, երեխաներս ոչ մի բանի կարիք չունենան»,–ասում է կինն ու աչքը գցում ամուսնու`շրջանակի մեջ դրված լուսանկարին։
Այդ պահին Մոնիկան կրկին հիշեցնում է մորը, թե ճամպրուկիս մասին ոչինչ չասացիր։ «Սիրուն շորիկներով ճամպրուկս մեր տանն է մնացել»,–ասում է աղջիկն ու մոր թևի տակ մտնում։
Մայրն աղջկան խոստանում է գեղեցիկ զգեստներ գնել նրա համար, իսկ ինձ պատմում է, որ հիմա ադրբեջանական կայքեր են մտնում ամեն օր, որպեսզի տեսնեն` իրենց տունը կա, թե ոչ։ Օրերս TikTok-ի ինչ–որ տեսանյութ են տեսել, որտեղ երևացել է տան հատվածը` տունն ավերված է, բայց մեքենան, որով Առաքելյանները պատերազմի օրերին օգնություն են հասցրել առաջնագիծ, բակում կանգնած է եղել։
Շտապել է օգնության, բայց դիվերսանտների ծուղակն է ընկել. ռազմական բժիշկ Սաշա Ռուստամյանը