Տոնական առավոտ էր։ Քնքուշ լույսն անցնում էր սենյակների միջով։ Մենք երեխաներով հեռուստացույց էինք դիտում։ Այնտեղ երգում էին ինքնաթիռների և այն մասին, որ «աղջիկները թող մնան հետո», երգողը խիզախ մայոր Բուլոչկինն էր։ Զինվոր Լոպախինն ու նրա ընկերները խեցգետին են խաշում։ Կապիտան Տիտարենկոն հանգիստ թափահարում է ձեռքը։ Զինվորները հեշտ ու վստահ քայլում են Կարմիր հրապարակում։
«Մի բան պատմիր։ Ի՞նչ ես այն ժամանակ տեսել։ Ինչպես էին կործանում ինքնաթիռները», – հարցնում ենք ես ու եղբայրս։
Պապս քնքշորեն նայում է ու ոչինչ չի ասում։ Պապս խնայում է մեզ։
Ճաշում ենք։ Տատս չի նստում։ Նա նորից հացը տախտակին է դնում, կտրում է ու շարում մեր առաջ։ Պապս նայում է մեզ։
«Էլի պանիր կտրեք։ Կոտլետ վերցրեք։ Նորմալ կերեք», – ասում է պապս։
«Էդքան չի տեղավորվի... Դուք մեր տարիքում էդքա՞ն էիք ուտում», – անզգուշորեն հարցնում եմ ես։
Իսկապես, միթե՞ նրանք մեր տարիքում այդպես ուտում էին։ Տատս նայում է ինձ ու ոչինչ չի ասում։ Տատս էլ մեզ խնայում է։
«Ի՞նչու էին լացում»
Ներքևում Ալավերդի քաղաքն է։ Օր ու գիշեր, առանց դադարի, մեծերն աշխատում էին այստեղ պղնձաձուլական վառարանների մոտ` ռազմաճակատի համար։ Իսկ քաղաքում, սարերի ու անտառների մեջ լենինգրադցի երեխաներն էին։ Աղջիկներն ու տղաներ, որոնց ձեռքերը մոմերի պես բարակ էին, իրենք էլ` դեղնահեր։ Շատ տարիներ անց աղջիկներից մեկը` Վարվառա Վասիլևան, տատս դարձավ։
«Մեզ Լենինգրադից Լադոգա լճով հանեցին (1942 թվականին)։ Տարան Կրասնոդար, հետո այստեղ` Սանահին։ Մենք փոքր էինք, բայց արդեն աշխատանքի անցանք։ Մանկատան խոհանոցում վառարան կար, շատ մեծ էր։ Դրա վրա մեզ համար ճաշ էին պատրաստում։ Իսկ մենք վառարանի համար ճյուղեր էինք կրում։ Դաստիարակի հետ անտառ էինք գնում, նա նստում քարին մեզ էր սպասում։ Մենք էլ գնում ճյուղ էինք հավաքում։ Իսկ հայերը սարերում խոտ էին հավաքում ու ասես լաց էին լինում։ Մենք էլ մտածում էինք` ի՞նչ են լացում։ Պարզվեց` նրանց երգերն են այդպիսի, դա հետո իմացանք։ Հայերը մեզ շատ ու շատ բաներ սովորեցրեցին. որ խոտը կարելի է ուտել ու որ հատապտուղը։ Ինչպես խեժը ծամել։ Թե չէ մեզ ի՞նչ էին տալիս։ Առավոտյան հարյուր գրամ հաց, ցերեկը` հիսուն ճաշի հետ, ու երեկոյան` նորից հարյուր։ Իսկ մենք սոված էինք։ Այնքան սոված... Անտառը մեզ օգնում էր։ Մենք անտառից կաղին էինք տանում։ Խոհարարը թողնում էր վառարանի վրա դնենք, ծայրին», – պատմում է տատս։
Երկաթե դարի երեխաները
«Երկաթե դարի երեխաները»։ Այսպես է ռուս գրող Ֆյոդոր Աբրամովը անվանել մարդկանց, որոնց կյանքն այնպիսին է, որ պետք չէ շեղվել ու մտածել, դա անպետք է։
Ու՞ր են գնում րոպեներն ու ժամերը։ Ի՞նչ ես հասցրել դրանց մեջ տեղավորել։ Ու՞մ ես հասցրել դրանք նվիրել։ Այդ մասին մարդիկ հարցնում էին իրենց պատերազմի ժամանակ։ Ու հենց պատերազմի ժամանակ այդ հարցերը հատկապես սուր են դրվում։ Բավական է հիշել լենինգրադյան տասնյակ օրագրերը, որոնց մենք ծանոթ ենք Դանիիլ Գրանինի ու Ալես Ադամովիչի «Բլոկադային գրքից»։
Մենք հաճախ խուսափում ենք նման հարցերից։ Երջանկությունը դեռ կգա։ Իսկ մինչ այդ... Աշխատանքը մե՛կ կա, մե՛կ չկա... Ժամանակ մշտապես չկա։ Բա ո՞րն է երջանկությունը։
Արևը մայր է մտնում։ Պարզ ու կոկիկ սեղան է։ Ու ահա դրա վրա մի կտոր հաց է հայտնվում։ Ես, 12 տարեկան եմ, կիսատ եմ թողնում այն։ Հացի ժամանակը չէ, ֆուտբոլը սկսվում է։ Ահա այն, երջանկությունը։ Թեև ոչ... Ֆրանսիացիները իտալացիներին կկրեն, կիսաեզրափակիչ կանցնեն, և ահա երջանկություն կլինի։ Պապս նայում է ինձ։
«30–ականներին հացը քիչ էր։ Մեծերն ուր ասես չէին գնում, որ հացի այդ կտորը սեղանին լինի», – ասում է նա։
«Ու դա՞ էր երջանկությունը», – մի փոքր մտածելուց հետո հարցում եմ ես։
«Երջանկությունն այն էր, որ մենք բոլորս միասին էինք։ Հայրս, մայրս ու մենք բոլորս` եղբայրներն ու քույրերը։ Մեզ մոտ յուրաքանչյուրը կա՛մ երգում էր, կա՛մ նվագում։ Երեկոյան նստում էին, սկսում երգել։ Մի անգամ հարևաններից մեկը որոշեց մեզ մատնել։ Գնաց ուր պետք է ու ասում է. «Կորկոտյանների ընտանիքը իր միջոցներին համապատասխան չէ ապրում։ Անընդհատ ուրախանում են»։ Մեր տուն են գալիս։ Սեղանին ոչինչ չկա, իսկ հավաքվել ենք սեղանի շուրջ։ Ավագ եղբայր թառ է նվագում, ես` ջութակ։ Քույրերս երգում էին։ Կամ էլ պարզապես միասին նստում ու ձավարեղենն էին մաքրում։ Դա էլ էր երջանկություն»...
Երբ նրանք լքում էին Կարսը, ողջ ընտանիքը` հայրն ու վեց երեխաները ինչ–որ հրաշքով էին ողջ մնացել։ Յոթերորդը` պապս, ծնվել է արդեն Լենինականում։
«Ինչ երջանիկ էինք ժամանակին...»
Ու նորից Մայիսի 9–ն է։ Բայց արդեն ոչ թե փոքր ժամանակ, այլ նախորդ տարի։ Մենք` թղթակցից մինչև օպերատոր, կանգնած ենք Մայր Հայաստանի արձանի մոտ։ Անմար կրակին է մոտենում «Անմահ գունդը»։ Լուսանկարները բռնած մոտենում են սպիտակած մազերով զավակները։ Նրանք խնամքով բերում են իրենց երիտասարդ հայրերին։ Իրենց հավերժ երջանկությունը։ Ի՞նչ ասես. «Կներեք. բայց մենք ժամանակ չունե՞նք»։
«Իսկ մենք կոլխոզի այգիներ էինք գնում` միրգ գողանալու», – ժպտում է տատս։ «Ծառ էինք բարձրացնում, իսկ մեկը ներքևում էր մնում։ Եթե պահակ էր տեսնում, գոռում էր`աթանդա, ու փախչում էինք։ Հետո ամեն ինչ հավասար կիսում էինք։ Խնձորի համար կռվե՞լ։ Կամ հացի՞։ Երբեք։ Երբ մեզ Կրասնոդարից բերում էին, գնացքն անընդհատ ռմբակոծում էին։ Այն միանգամից արգելակում էր։ Ու ահա երևացին արևածաղիկները` հսկա արևածաղիկները։ Ու մեզ` երեխաներիս, ասում են` «արագ մտեք արևածաղիկների մեջ»։ Ռմբակոծությունն ավարտվում է ու շարունակում ենք ճանապարհը։ Թե ինչպես գնացքին չկպան։ Այսպես միասին էլ հասանք Հայաստան»...
Պատերազմից հետո պապս մինչև 1946 թվականը Բուլղարիայում էր ծառայում։ Նախապապս ու նախատատս սպասում էին գնացած երկու որդիներին` պապիս, որը հրետանավոր էր, ու եղբորը, որը գրոհող օդաչու էր։
«Կարևորը, որ մեկը մյուսին չկործանեց», – կատակում էին ընտանիքում։ Երևի նման կատակներով փորձում էին համոզել իրենք իրենց, որ այդ ամենը երազ չէ։ Ոչ միայն խաղաղության հրաշքը, այլև իրար հետ լինելու հրաշքը եկել ու չի գնալու։
Տատիս պատերազմը միավորման երջանկություն չպարգևեց։ Բայց նրա ու պապիս ընտանիքում նույնպես ճառագում էին ուրախությունն ու հոգսերը. մորս, նրա քրոջը, նրա կրտսեր եղբորը, մեզ` թոռներիս, պապիս բարեկամներին, գործարանի ընկերներին ու ընկերուհիներին, որտեղ նրանք կես դար աշխատել են, ծանոթներին ու անծանոթներին։
«Ինչ երջանիկ էինք ժամանակին, ինչ բուռն ազատություն էինք շնչում», – այս տողերը խորհրդային գրող Օլգա Բերգհոլցի «Փետրվարյան օրագրից» են։ Ու շրջափակման, ռազմաճակատում, օկուպացիայի ու թիկունքում եղած բոլոր մարդիկ անխնա աշխատում էին` ուրախությունը վերադարձնելու և ուրախություն ստեղծելու համար։
Մենք` երկաթե դարի երեխաներս, զգուշորեն հեռանում ենք նման երջանկությունից ու վերադառնում ենք մեր փորձված երջանկությանը։ Թեև նման կենդանի երջանկությունը մեզ ավելի հոգեհարազատ է (ինչպես մաքուր ջուրը եթե նույնիսկ համեղ չէ, ապա հաստատ ավելի հարազատ է, քան ամենալավ գինին)։ Մենք զգուշորեն մտորում ենք. ո՞վ գիտի` ինչ ջանք ու հոգս մեզանից կպահանջի այս կենդանի երջանկությունը...
Իսկ մայիսի 9–ին մենք կրկին նրանց հետ ենք։ Այն մարդկանց, որոնք այդ կենդանի երջանկությունն են նվիրել ու նվիրում։ Նրանց մասին հիշելով` կանցնենք «Անմահ գնդի» քայլերթով։
Այդ երջանկության մասին հիշեցման համար հեղինակը շնորհակալություն է հայտնում պապին` Վազրիկ Կորկոտյանին, ու տատին` Վարվառա Վասիլևային, որոնց նա նվիրում է այս հոդվածը։