Ընդամենը 30 տարի առաջ Ալավերդիում կյանքը եռում էր։ Այստեղ գործում էին հացի, լիմոնադի ու գարեջրի գործարաններ, կարի ֆաբրիկա կար։ Գործում էր նաև պղնձաձուլական գործարան, որի եկամտով էլ կառուցվել էր քաղաքի մեծ մասը։
«Դա այն ժամանակ էր... Իսկ հիմա մեզ մոտ գնացքն ասես թանգարանային նմուշ լինի։ Եթե կայարան դուրս գաս, մի երեք ժամ պետք է նայես, մինչև տեսնես», – ասում է քաղաքի թոշակառուներից մեկը։
1989 թվականի Ալավերդու պղնձաձուլական գործարանը կանգնեց։ Հետո սկսեց գործել 1996 թվականին։ Մինչև վերջերս աշխատում էր, թեև ոչ ամբողջ թափով։ Հոկտեմբերից կանգնեց ու մինչև հիմա չի գործում։ Սեփականատերը` «Վալլեքսը», պահելու միջոցներ է փնտրում արտադրությունն ու, ամենակարևորը, մարդկանց պահելու համար։
Մի քանի խնդիր կա։ Նախ` նույն «Վալլեքսին» պատկանող Թեղուտի հանքի ֆինանսական բարդությունները։ Գործարանում մշակվող հումքի մի մասը հենց այստեղից էր գալիս։ Հիմա հանքը ՎՏԲ բանկի տնօրինության տակ է։ Նախ` բնապահպանական վճարները. բնապահպանական տեսչության նոր ղեկավարությունը հայտնում է, որ նախորդ տարիներին գործարանը բավականին գումար չէր վճարում ու հիմա պետք է մաքրի հաշիվները։ Հետո էլ Չինաստանից ներդրողների հետ բանակցությունները. նրանք ուզում են մաքուր պղնձի արտադրություն հիմնել։
Քանի դեռ խնդիրները լուծված չեն, իսկ գործարանը չի աշխատում, հին աշխատակիցներից մեկը պատմական զուգադիպություն է գտել. հենց շրջակայքում զենքով մարդիկ են հայտնվում, գործարանը յոթ տարով կանգնում է։
«Լավ կլինի, եթե լուծեն։ Իսկ եթե չէ, պետք է խոպան գնանք։ Անգործ հո չենք նստելու՞», – ասում է գործարանի մեկ այլ աշխատակից։
Խոսակցությանը միանում է նրա ընկերը։
«Ասենք, հիմա հնարավոր չէ գնալ։ Փետրվար–մարտին են սեզոնային աշխատանքները սկսվում։ Այդ ժամանակ էլ ստիպված կլինենք գնալ։ Մի տեղ տեղավորվել», – պարզաբանում է նա։
Մեզ հետ զրույցում նրանք իրենց անունները չեն ասում ու խնդրում են չլուսանկարել։
«Հետո էլ կասեն՝ ջուրը պղտորում ենք... Մեզ դա պետք չէ։ Մեզ աշխատանք է պետք», – ասում են նրանք։
Երկու օրից գործարանը 250 տարեկան կդառնա։ Քաղաքի կեսը տոհմական բանվորներ են։
«Հասկանում եք` մեր քաղաքում մարդիկ այլ կերպ են մտածում։ Ավելի լավ է` քո երկրում քիչ գումար վաստակես, քան ուրիշի երկրում` շատ։ Մեզ մոտ ոչ ոք չի մտածում, որ ուրիշ տեղ կարելի է ավելի շատ վաստակել։ Փոքրուց երեխան տեսնում է` ինչպես է հայրն ամեն առավոտ գործարան գնում։ Ու նա մեծանում է մտածելով, որ կա տուն ու կա գործարան», – ասում է Armenian Copper Programme ՓԲԸ–ի («Վալլեքս» խմբի մի մասն է) տարածաշրջանային տնօրեն Նիկոլայ Ֆեոֆանովը Sputnik Արմենիայի թղթակցի հետ զրույցում։
Նրա խոսքով` պետք է ինչ–որ ֆորսմաժորային իրավիճակ լինի, որ տեղաբնակը մտածի հեռանալու մասին։ Իսկ նպաստի հետևից գնալը, ըստ նրա, լրիվ օտար բան է այստեղի մտածողության համար:
Ինչպես շատերը կգուշակեն Ֆեոֆանով ազգանունից, խոսողն ազգությամբ հույն է։ Հույներն արդեն գրեթե 300 տարի է` այս վայրերում պղինձ են ձուլում։ Հունաստանում հայտնի էստրադային երգ կա` «I doulea kani tous andres»։ Այն ասես Ֆեոֆանովի ու նրա ազգակիցների մասին լինի. կրկներգը նշանակում է` «աշխատանքը տղամարդ է դարձնում»։
«Մեզ ոչ մի հիվանդություն չի կպչում։ Պապս հարյուր յոթ տարի է ապրել, ամբողջ կյանքն աշխատել է։ Հայրս 55 տարի այս գործարանում է աշխատել, յոթ երեխա է ունեցել։ Ես ամբողջ կյանքս այստեղ եմ աշխատում», – ասում է նա։
Երբ ԽՍՀՄ–ը փլուզվեց, ու գործարանը կանգնեց, հույները սկսեցին այստեղից Հունաստան գնալ մի ճամպրուկ հագուստով` կարծելով, թե ժամանակավոր են հեռանում Հայաստանից։ Ամբողջ ունեցվածքը տանը թողեցին։ Նրանց գլխում չէր տեղավորվում, որ գործարանը երկար ժամանակով են կանգնեցրել։ Հիմա գործարանում միայն մի քանի հույն է մնացել։
«Գիտե՞ք` մենք այսպիսի կատակ ունեինք. ի՞նչն է Աստված ստեղծել առաջինը` բա՞ռը, թե՞ գործը։ Աստված սկզբում աշխատանքն է ստեղծել», – ավելացնում է Ֆեոֆանովը։
Քաղաքի փողոցները մարդաշատ են։ Վաճառողները խանութներում ասում են, որ պարտքով ապրանք դեռ չեն վերցնում։ Հայտնի «նիսյայի» տետրն այստեղ անընդունելի է։ Ե՛վ վաճառողների, և՛ գնորդների համար։
Այս մարդկանցից ձեռնարկություն է ձևավորվում, իսկ ձեռնարկությունից՝ քաղաք։
1996 թվականին, երբ գործարանը նոր էին գործարկում, կոնվենտորային արտադրամասում (որտեղ կարմիր պղինձ էին պատրաստում) երկուսը քիչ էր մնում` կռվեին։
«Մեկն ասում է` շատ կվարց ես տվել, մյուսն ասում է` քիչ։ Կոնվենտորային արտադրամասում կվարցը շտեյնին են տալիս, որ պղնձից երկաթ ստանան։ Նախկինում նրանք հեռվից աչքաչափով կարող էին որոշել` ինչքան կվարց են տվել։ Ինչպե՞ս էին որոշում. ցայտերի բարձրությամբ։ Իսկ տարիների ընթացքում աչքաչափը սկսել էր թուլանալ. մեկին թվում էր` շատ է, մյուսին` քիչ։ Հետո էլ ասում են` բանվորությունը ստեղծագործական աշխատանք չէ», – ասում է Ֆեոֆանովը։
Իսկ թե ինչ ճշգրտությամբ են աշխատում կռունկավարները, դա պետք է տեսնել։
Հիմա կարևոր է, որ այդ մարդիկ շարունակեն ստեղծագործել իրենց քաղաքում։ Գործարանի ղեկավարությունը շարունակում է բանակցություններ վարել, որ հենց այդպես էլ լինի։
«Նոր տարուն ընդառաջ լարվածությունից խուսափելու համար «Վալլեքս» ընկերությունների խմբի նախագահը (Վալերի Մեժլումյանը – խմբ.) հանձնարարել է հետաձգել աշխատանքային պայմանագրերի չեղարկումը երկու ամսով` մինչև փետրվարի 28–ը։ Հուսով ենք` Հայաստանի կառավարության հետ մեր համագործակցությունը կշարունակվի փոխըմբռնման մթնոլորտում` ալավերդցիների, լոռեցիների ու Հայաստանի Հանրապետության շահերից ելնելով», – նշվում է հայտարարության մեջ։
Քաղաքը սպասում է։