Պետք է կոլեկտիվ հայց ներկայացնել ԿԳՄՍՆ-ի դեմ․ մասնագետները՝ պատմության դասագրքի մասին

Դասագիրք գրելը չի կարելի վստահել մեկ հեղինակի։ Պատմական գիտությունների դոկտոր, Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի նախկին տնօրեն Հայկ Դեմոյանի համար անհասկանալի է, թե ինչու «Հայոց պատմության» 7-րդ դասարանի դասագրքի դեպքում չի ստեղծվել խմբագրակազմ, չեն ներառվել տարբեր պատմական ժամանակաշրջանների մասնագետներ։ Պատմաբանի համար սա ոչ միայն զարմանալի է, այլև ինչ-որ առումով սարսափեցնող։

«Դասագիրքը ռազմավարական նշանակության գործիք է, ես չտեսա մասնագիտական խորհուրդ, որը կարող էր աջակցել հեղինակին։ Դիցուք, գրվել է մեկ անձի կողմից, ի՞նչ փորձաքննություն է անցել»,- նշում է Դեմոյանը։

Խոսելով դասագրքի բովանդակության մասին՝ պատմաբանը նշում է՝ հայեցակարգ չկա, հեղինակին հանձնարարվել է դասագիրք գրել, ինքն էլ իր պատկերացրած ձևով է դա արել։ Օրինակ, առաջին 32 էջերում տեսողական որևէ նյութ չկա (լուսանկար), որ հայկական իրականության հետ կապ ունենա։

«Քարե դարի գործիք, բրոնզեդարյան զենքեր ինչո՞ւ չեք դրել, ուրարտական որևէ շրջանի զենք-զինամթերք, վահան չկա։ Ի՞նչ է զենքը` պետությունը պաշտպանելու ենթագիտակցական նյութ է։ Սա նշանակում է, որ ցեղերը, այո՛, կռվել են իրար հետ, բայց նաև երկիրն են պաշտպանել»,- ասում է Դեմոյանը։

Չկա քրիստոնեական տաճարի որևէ նկարագրություն, վերլուծություն, փոխարենը ոչ տեղին հիշատակում կա Աթաթուրքի մասին, արաբ խալիֆա Մուավիային վերաբերող ծավալուն հատված կա և այլն։ Ըստ մասնագետի՝ անիմաստ է դպրոցականին ծանրաբեռնել ոչ կարևոր նյութերով, տարբեր անուններով։

«Ասում են՝ ճնշել ինտելեկտով։ Պետք չէ դասագրքում փայլել սեփական գիտելիքներով։ Սուբյեկտիվ մոտեցում է ցուցաբերվել, մանկավարժության ոլորտում ոչ ճիշտ գիտելիքներ ու կարողություններ ունեցող, դասագրքեր պատրաստելու հարցում անփորձ մարդ է դասագիրքը գրել։ Միգուցե նա գրել է լավ հոդվածներ, մենագրություն, բայց դասագիրքն ուրիշ է»,- շեշտում է Դեմոյանը։

Ինչ վերաբերում է ժամանակ չունենալուն և սեղմ ժամկետում դասագիրք գրելուն՝ Դեմոյանը շեշտում է՝ դա արդարացում չէ։ Դասագրքում պետք է հարյուրտոկոսանոց բովանդակություն լինի, որովհետև երեխաների, կրթության հետ գործ ունենք։ Դասագրքի միջոցով են դաստիարակում երեխայի մեջ հայրենիքը սիրելու, պաշտպանելու գիտակցություն։

Առանձին անդրադարձի թեմա է ամբողջ գրքում լուսանկարների ընտրությունը՝ փոքր չափերի, անորակ։ Դեմոյանը շեշտում է՝ սա մանրուք չէ։ Նա գիրքը թանգարանի հետ է համեմատում, որը պետք է հետաքրքրություն առաջացնի։

Մասնագետի աչքից նաև տեխնիկական խոտանը չի վրիպել՝ գիրքը թելակար չէ, կազմը պոկվել է առաջին իսկ օրը, հենց առաջին էջում նախադասությունների վերջին տառերը բացակայում են և այլն։ Այսինքն՝ հարկատուների միջոցներով դպրոց է մտել խոտան դասագիրք։

Հարցի լուծման համար Հայկ Դեմոյանն առաջարկում է ոլորտի մասնագետներին, սրտացավ քաղաքացիներին, ուսուցիչներին, ծնողներին միավորվել և կոլեկտիվ հայցադիմում ներկայացնել ընդդեմ ԿԳՄՍՆ-ի, որի երաշխավորությամբ դասագիրքը դպրոցում է հայտնվել։ Ընդ որում, ըստ նրա՝ իրավական հարթությունում պետք է քննվի ոչ միայն այս դասագիրքը, այլ վերջին 10 տարիների «Հայոց պատմության» դասագրքերը, այսինքն՝ նաև, այսպես ասած, նախկինների օրոք տպագրված։

Ըստ նրա՝ առաջին հերթին պետք է գնահատվի պետությանը հասցված վնասը, բացահայտվի «դասագրքային մաֆիան», ու միայն այսկերպ կարող ենք կանխել ապագայում նման հանցագործությունը։ Դասագրքերի պատրաստման և հրատարակության համար պետք է պետական քաղաքականություն և հայեցակարգ մշակվի։

Գրքում շատ մեծ տեղ է տրվել վարկածներին, ընդ որում՝ դրանք հաճախ մատուցվում են որպես բացարձակ ճշմարտություններ։ Այս մասին նշում է «Էրեբունի» պատմահնագիտական թանգարան-արգելոցի տնօրեն, ուրարտագետ Միքայել Բադալյանը։ Նա համակարծիք է գործընկերոջ հետ՝ խնդիրներից մեկն այն է, որ դասագիրքը գրվել է մեկ մարդու կողմից, ընդ որում՝ հեղինակն էլ ոչ թե հայոց, այլ համաշխարհային պատմության մասնագետ է։

«Անգամ եթե հայոց պատմության մասնագետ էլ լիներ, ինքը գրել է նախապատմական ժամանակաշրջանից մինչև Բագրատունիների անկումը։ Այս ժամանակահատվածները, անգամ միայն հին քարե դարը հասկանալու համար պետք է ունենալ նեղ մասնագիտական գիտելիքներ։ Պատկերացրեք՝ անգամ շատ լավ ատամնաբույժը չի կարող սրտի վիրահատություն իրականացնել։ Եվ ի՞նչ է նշանակում՝ հապճեպ է գրվել․ սա ինչ-որ մեկի գիտական հոդվածը չէ, խոսքը դասագրքի մասին է»,- ասում է Բադալյանը։

Նա բազմաթիվ սխալներ է մատնանշում, որոնք վերաբերում են, մասնավորապես, Ուրարտուի ժամանակաշրջանին, որևէ տեղ հիշատակում չկա, որ Երևանի պատմությունը սկսվում է Էրեբունուց։ Փոխարենը երկար խոսվում է Մենուա արքայի հնարավոր հարեմի մասին։

«Կարող է` հարեմի թեման քեզ համար հրապուրիչ է, բայց պետք է հասկանալ՝ որն է առաջնային։ Օրինակ, Մհերի դուռը, որ Ուրարտուի կրոնի համար առանցքային նշանակություն ունեցող երևույթ է, որևէ տող չկա դրա մասին։ Հայ կնոջ դերը գոնե հնագույն շրջանում բոլորովին արտահայտված չէ»,- հավելում է ուրարտագետը։

Մասնագետին անհանգստացնում են հեղինակի կողմից նշված այն մտքերը, որոնք, բառիս բուն իմաստով, ջուր են լցնում թուրք ազգայնամոլական պատմագիտական մոդելի վրա։

«Ինչքանո՞վ էր տեղին ներկայացնել մի վարկած, թե հայերը Հայկական լեռնաշխարհում բնիկ չեն, գաղութարար են։ Առավել ևս, նշվում է, որ այդ վարկածը հերքվել է, գենետիկ հետազոտությունները հաստատել են, որ հայերը բնիկ են։ Լավ, էլ ինչո՞ւ եք այս վարկածն առհասարակ հիշում»։

Մասնագետը նկատում է՝ բոլոր նրանց, ովքեր օբյեկտիվ քննադատություն են ներկայացնում դասագրքի վերաբերյալ, փորձ են անում ներկայացնել «քաղաքական արշավի» ներքո։ Շեշտում է՝ իհարկե, կան մարդիկ, որոնք քաղաքական դիվիդենտներ են փորձում ստանալ, կան դիլետանտական մոտեցումներ, բայց կան նաև իր պես գիտնականներ, որոնք պատասխանատվություն ունեն պատմության, մեր ժառանգության նկատմամբ։ Միքայել Բադալյանի համար նաև անհասկանալի է հեղինակի դիրքորոշումը՝ չընդունել քննադատությունները։

«Նա իրեն թույլ է տալիս մտնել նեղ մասնագետների թեմայի մեջ, գիտեմ։ Օրինակ, ես գիտեմ` ինքն Աննալների դպրոցի մասնագետ է, ես որ սկսեմ այդ մասին խոսել, բավականին ծիծաղելի վիճակում կհայտնվեմ»,- նկատում է մասնագետը։

Նա շեշտում է՝ դասագիրքը գրելիս պետք է լինի խմբային մոտեցում, որքանով տեղյակ է՝ մասնագիտական որևէ ինստիտուտ գրքի փորձաքննություն չի արել մինչև դպրոց մտնելը։ Ճիշտ չի համարում նաև այն, որ դասագրքի խմբագիրն էլ հեղինակի կինն է։

«ԿԳՄՍՆ-ն պետք է տարբեր գիտնականների հրավիրի, չհենվի մեկի կարծիքի վրա, հասկանա՝ կան թերություններ, թե ոչ։ Կարող է՝ բոլոր ինստիտուտները գրում են, որ սա ֆանտաստիկ դասագիրք է։ Բայց եթե կան սխալներ, դրանք պետք է ուղղվեն, եթե կան չափից դուրս շատ սխալներ, ուրեմն մենք այդ դասագրքի հետ խնդիր ունենք»,- ասում է Բադալյանը։

Ասում է` գիտնականը չպետք է լինի ձայնազուրկ, չպետք է վախենա իր կարծիքը հնչեցնել։

«Ինձ ասում են՝ ինչո՞ւ ես խոսում, կարող է` խնդիրներ ունենաս, զգույշ եղիր, բայց ես ի՞նչ եմ ասում, ես ասում եմ իմ կարծիքը՝ որպես գիտնական, չեմ մտնում քաղաքականության մեջ։ Կարող է` լինի մի ժամանակ, որ ես կամ մեկ ուրիշը զրկանքներ կրենք, բայց պատմությունն ամեն ինչ իր տեղն է դնում»։

Ուրարտագետը կարծում է, որ այս ամբողջ պատմությունը կարող է նախադեպ դառնալ, որ հետագայում նման դասագրքեր այլևս չունենանք։

Հեղինակը չի ընդունում քննադատություններն ու պատմության դասագրքի շուրջ շահարկումները քաղաքական է համարում։ Ըստ նրա՝ դասագիրքը երեխաների մոտ պետք է զարգացնի քննադատական մտածողությունը։

Ըստ էության, միայն ընդունում է Միքայել Բադալյանի քննադատություններից մեկը, ըստ որի՝ Ուրարտուին վերաբերող քարտեզի առնչությամբ տեղի է ունեցել շփոթմունք․ Իշպուինի արքայի (Ք․ա․ մոտ 825-810 թթ․) ժամանակների՝ Վանի թագավորության չմշակված քարտեզն է շփոթաբար զետեղվել Արգիշտի II-ի ժամանակների քարտեզի փոխարեն։

Նա անդրադառնում է հնչող գրեթե բոլոր դիտարկումներին՝ դրանք իր տեսանկյունից փաստարկում և հիմնավորում։ Հովհաննիսյանը խոսում է նաև քննադատված դրվագներից մեկի մասին, թե ինչու է գրքում առհասարակ ներկայացվել հայերի՝ Հայկական լեռնաշխարհում հայտնվելու բալկանյան տեսությունը։ Նրա խոսքով՝ դասագրքի հեղինակն ուղղակի պարտավոր է բերել այդ տեսությունները և դարձնել քննարկման թեմա։ Ավելին՝ անազնիվ է աշակերտներին ներկայացնել միայն մեկ վարկած և ասել, որ հենց այսպես է, և դրանից բացի այլ մոտեցում չկա։ Ավելին՝ միակողմանիության արդյունքում աշակերտները զրկվում են նաև շրջանառվող տեսություններին հակադրվելու հնարավորություններից, ինչպես այսօր, այդպես էլ ապագայում։

Հանրային հեռուստաընկերության հետ հարցազրույցում Սմբատ Հովհաննիսյանը նաև նշել է, որ պատրաստ է, բաց է բոլոր քննարկումների, ողջամիտ, գիտական դիտարկումների համար։ Ըստ նրա՝ գրքի մասին ով ասես՝ խոսեց, բայց գիտնականներ, մասնագետներ գրեթե չխոսեցին։

«Սա ծայրից ծայր որոշակի նորություններ բերած դասագիրք է և լիքը առավելություններ ունի նախկինում գործող դասագրքերի համեմատությամբ»,- նշել է հեղինակը։

Ըստ նրա՝ նախկին դասագրքերը միաչափ էին, իսկ այս մեկը բազմաչափ է։ Այստեղ կարևորվել է հայոց պատմության առանցքային դրվագների վերլուծությունը։ Նա կարծում է, որ դասագիրքը չպետք է տիրույթ դառնա պատմագիտական չլուծված խնդիրների լուծման համար։