Էքսկուրսիա «քարանձավային մարդու» հետ, կամ ում պատվին է ստեղծվել Խնձորեսկի կախովի կամուրջը

Խնձորեսկը, որն ասես ժայռից կախված լինի, շուրջ 3 կմ ձգվող քարանձավներ ունի, որտեղ դեռ 60-70 տարի առաջ մարդիկ էին ապրում։ Երկար տարիներ գյուղն ամենամեծն էր համարվում Արևելյան Հայաստանում։ Այդ գյուղի հետ պատմության բազմաթիվ հետաքրքրաշարժ էջեր են կապված, իսկ դեպի գյուղ է տանում բացառիկ ճոճվող կամուրջը, որը կախված է խորը կիրճի վերևում։

Լքված գյուղ հասնելն այնքան էլ հեշտ չէ։ Գորիսից Հին Խնձորեսկ տանող ճանապարհը շատ վատ վիճակում է։ Հենց ճանապարհի ոչ բարվոք լինելն է հիմնական խոչընդոտն այս վայրն այցելելու համար։ Բայց ամեն ինչի մասին` հերթով...

«Ահա, տեսե՛ք, ձեր դիմաց իսկական քարանձավային մարդ է», – այսպիսի խոսքերով է զբոսաշրջիկներին կանչում Սևադա անունով տեղացի զբոսավարը։ Ու թեև այս խոսքերը նա ասում է կատակով, դրանց մեջ ճշմարտություն, այնուամենայնիվ, կա. իր մանկության մի մասը նա հասցրել է անցկացնել Հին Խնձորեսկի քարանձավներից մեկում։

Ժամանակին այստեղ բնակված մարդկանց կենսակերպի առանձնահատկությունների մասին Սևադան բավականին հետաքրքիր է պատմում։ Նրա պատմածից իմացանք, որ նախկին գյուղում մոտ 5 հազար քարանձավ կա, որոնցից շուրջ 2000-ը տներ են։ Պարզվեց նաև, որ այդ քարանձավները ձեռակերտ են, այլ ոչ բնության ստեղծածը, ինչպես կարող է թվալ։

«Քարանձավները բարեկարգվել են. դրանցից յուրաքանչյուրի դիմաց, որպես կանոն, քարից տուն է եղել, և քարանձավային ամեն տունը 2-3-սենյականոց բնակարան էր հիշեցնում։ Արդեն հետո, այստեղից տեղափոխվելով և ավելի վերևում հիմնելով Նոր Խնձորեսկը` մարդիկ նաև քարեր բերեցին նոր տներ կառուցելու համար», – ասում է էքսկուրսավարը։

Հարցին, թե ինչպես էին ջեռուցվում քարանձավները, Սևադան նշում է, որ և՛ ձմռանը, և՛ ամռանը օդի ջերմաստիճանը դրանցում կայուն է` +10–ից մինչև +12 աստիճան։

«Բացի այդ,քարանձավային ամեն տան մեջ օջախ կար` թոնիր, որում հաց էին թխում։ Թոնիրը վառելուց հետո այն փակում էին։ Մոտ մեկ շաբաթ քարերը պահպանում էին ջերմությունը, և ինքնատիպ տաք հատակ էր ստացվում։ Մեծ թոնիրից բացի կար նաև փոքր թոնիր, որն ամեն օր էին վառում կերակուր պատրաստելու համար։ Ամիսը մեկ անգամ ծխնելույզը փակում էին և ծխի օգնությամբ ախտահանում տարածքը, այդ պատճառով էլ պատերը մրուրով են պատվել», – ասում է զբոսավարը։

Այնուամենայնիվ, չնայած որոշ բավական խելացի լուծումներին, որոնք այսօր կարելի է «լայֆհաք» անվանել, Հին Խնձորեսկի բնակիչների կենցաղն այնքան էլ հեշտ չի եղել։ Սևադան ցույց է տալիս կուժը, որով կանայք ջուր էին կրում։ Քաշը 6 կգ է, ջրով` 17-18։ Գյուղում 25 բնական աղբյուր կար։

Համարվում է, որ այս բնակավայրը հիմնել են դեռ անհիշելի ժամանակներից, բայց հստակ տարեթիվը հայտնի չէ։ Ի դեպ,այն հիշատակվում է XIII-XIV դարի հայ պատմիչ Ստեփանոս Օրբելյանի աշխատություններում։ Բնակության համար այս վայրի ընտրությունը բացատրվում է թշնամու համար դրա դժվարամատչելի լինելու հանգամանքով։ Քարանձավները մի քանի հարկանի են։ Վերևի քարանձավները հնարավոր է բարձրանալ միայն վերևից իջեցված պարանով, որը, ի դեպ, հմտորեն էին գործածում ինչպես տղամարդիկ, այնպես էլ կանայք` ինչպես պատկերված է արխիվային լուսանկարներում։

Ի դեպ, վերևի հարկերն օգտագործվում էին միայն որպես թաքստոցներ թշնամու հարձակման դեպքում։

ХХ դարի սկզբին քարանձավներում ավելի քան 8 հազար բնակիչ կար։ 50-60-ականներին նրանց տեղափոխեցին մոտակայքում կառուցած գյուղը, որը ստացել էր Նոր Խնձորեսկ անվանումը։ 160 մետր երկարություն և 63 մետր բարձրություն ունեցող ճոճվող կամուրջը միացնում է կիրճի տարբեր կողմերում գտնվող Հին ու Նոր Խնձորեսկները։

Մինչ 2012 թվականը, երբ այստեղ կառուցվեց ճոճվող կամուրջը, զբոսաշրջիկներն այս վայրերում հազվադեպ էին հայտնվում։ Բայց բացառիկ կամուրջն ամենևին էլ զբոսաշրջիկներին գրավելու համար չէ, որ կառուցվել է։

«Ծնողներիս մահից հետո ուզում էի նրանց հիշատակին որևէ հուշահամալիր կառուցել։ Շատերը եկեղեցի են կառուցում, իսկ ես ցանկացա որևէ յուրահատուկ բան անել և որոշեցի կապել գյուղի երկու մասերը կախովի կամրջի օգնությամբ», – պատմում է Խնձորեսկի բնակիչ Ժորա Ալեքսանյանը։

Նախագծի հեղինակը հենց ինքն է։ Ժորան մասնագիտությամբ գյուղատնտեսական ինժեներ է։ Զարմանալի է, բայց կամուրջը կառուցվել է ընդամենը 8 ամսում, առանց տեխնիկայի կիրառման. ամեն ինչ ձեռքով է արվել։

«Անցատեղի վրա 8 հոգով ենք աշխատել, այդ թվում` Սևադան։ Սկսել ենք աշխատել սեպտեմբերին և մինչև մայիս ավարտել ենք։ Գաղափարս ի սկզբանե այնպիսին էր, որ կամուրջը պետք է ճոպանից լինի։ Հետաքրքրվում էին պողպատե ճոպաններով կառուցվող կամուրջներով և ուսումնասիրում համացանցում համապատասխան տեսանյութերը։ Միայն մեկ անգամ եմ մասնագետի հետ խորհրդակցել», – ասում է Ժորան և խոստովանում, որ հիմա կվախենար նման նախագիծ սկսել։

Բացի այդ նա խոստովանում է, որ նման արձագանքի չէր սպասում. ծնողների հիշատակին կառուցած կամուրջը բազմակի ավելացրեց զբոսաշրջիկների թիվը դեպի իր հարազատ գյուղը, չէ՞ որ մինչ դրա հայտնվելը ճանապարհն անցնում էր ձորի միջով ու մի շարք դժվարություններ առաջացնում։

Ինչպես մեզ հայտնեցին Սյունիքի մարզպետարանում, ճոճվող կամրջի տեխնիկական վիճակի մասին եզրակացությունը տվել է Հայաստանի ազգային պոլիտեխնիկական համալսարանի «Կամուրջներ և թունելներ» ամբիոնը։ Այդ կառույցն է մինչև 2023 թվականը երկու անգամ տեխնիկական ստուգում իրականացրել։ Հաջորդ ստուգումը պետք է անցկացվի մինչև այս տարվա հուլիսի վերջ։

Թեպետ ճոճվող կամուրջը խթան հանդիսացավ զբոսաշրջային հոսքերի համար, սակայն Խնձորեսկում, դրանից բացի, բազմաթիվ հետաքրքիր վայրեր կան։ Այստեղ է գտնվում լեգենդար զորահրամանատար Մխիթար Սպարապետի գերեզմանը (… - 1727/1730) եղել է Դավիթ Բեկի զինակիցը և վերջինիս մահից հետո գլխավորել հայ ազգային-ազատագրական շարժումը։ Մխիթար Սպարապետը Հալիձորում և Մեղրիում թուրքերի դեմ հերոսական պաշտպանություն և հակագրոհ էր կազմակերպել։

Դրանից հետո նրան հաջողվեց գրավել Օրդուբադ քաղաքը։ Իսկ Կապանի վրա թուրքերի երկրորդ հարձակումից հետո Մխիթար Բեկն ու իր զորահրամանատարները նամակ ուղարկեցին Ռուսաստան` խնդրելով օգնել հայերին օսմանյան զորքի դեմ կատաղի պայքարում։ Երբ թուրքերը նոր ուժով սկսեցին պաշարել Հալիձորի ամրոցը, Մխիթար բեկը ստիպված էր Խնձորեսկ փախչել, որտեղ, վարկածներից մեկի համաձայն, սպանվեց դավաճանների ձեռքերով, իսկ մյուսի համաձայն` ընկավ թշնամու դեմ մարտում։

Խնձորեսկում պահպանվել է 1663 թվականի Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցին։ Խորհրդային տարիներին այն լքված էր, բայց այսօր գյուղի նախկին բնակիչները հոգ են տանում եկեղեցու մասին։

Եկեղեցի տանող ճանապարհն անցնում է «Ինը մանուկ» անունը կրող աղբյուրի կողքով։ Աղբյուրից ջուր խմելու համար պետք է հենվես կնոջ կրծքի տեսք ունեցող քարերին։ Լեգենդի համաձայն` թշնամական հերթական արշավանքի ժամանակ այր ու կին են սպանվել, որոնք 9 երեխա են ունեցել։ Դրանից հետո երեխաների պապը որոշել է աղբյուր կառուցել, որը կնոջ կուրծք կհիշեցներ, և խնդրել Աստծուն, որ այս ջուրը երեխաների համար դառնա իրենց մոր կրծքի կաթը։

***

Մենք պատմեցինք Խնձորեսկի ամենանշանակալի, բայց ոչ բոլոր տեսարժան վայրերի մասին։ Այնուամենայնիվ, դա էլ բավական է, ուղղությունը պարտադիր այցելելու վայրերի ցանկում ներառելու համար։ Սակայն, ինչպես վերը նշեցինք, Խնձորեսկ տանող ճանապարհը մեծ խոչընդոտ է զբոսաշրջային հոսքի ավելացման համար։ Մի քանի տարի առաջ Հայաստանի կառավարությունը հավանություն տվեց այն վերականգնելու նախագծին, սակայն վերջին փուլերում ինչ–որ բան ձախողվեց, ու ճանապարհն այդպես էլ անբարեկարգ մնաց։ Հիմա տեղի զբոսավարները լրագրողներին խնդրում են ևս մեկ անգամ բարձրաձայնել խնդրի մասին։