Ցեղասպանության տարիներին շուրջ 200 հազար հայ երեխաներ ու կանայք են բռնի իսլամացվել

ԵՐԵՎԱՆ, 19 ապրիլի – Sputnik. Օսմանյան կայսրությունում տեղի ունեցած Հայոց ցեղասպանության տարիներին շուրջ 200 հազար հայ երեխաներ ու կանայք են բռնի իսլամացվել։ Միայն կեսին է հաջողվել փրկել իսլամական լծից։ Այս մասին Sputnik Արմենիային հայտնեց Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի (ՀՑԹԻ) գիտական աշխատանքների գծով փոխտնօրեն Էդիտա Գզոյանը ՀՑԹԻ–ի վերջին հրատարակությունների (8 գիրք և 4 ամսագիր) շնորհանդեսի ժամանակ։

Տվյալները հավաքվել են տարբեր պաշտոնական աղբյուրներից և ներառվել «Հալեպի փրկության տուն. Հայոց ցեղասպանությունը վերապրածների 1464 վկայություն» գրքում։

Նա նշեց, որ հայերի ձուլումն ու բռնի իսլամացումը Օսմանյան կայսրության ցեղասպան քաղաքականության մի մասն է։ Ցեղասպանություն իրականացնելու առաջին հրապարակային հիշատակումը այդ համատեքստում եղել է 2008 թվականին, թեման բարձրացրել է Կոմիտասի ինստիտուտի (Լոնդոնում) հիմնադիր Արա Սաֆարյանը` նշելով, որ ցեղասպանությունը միայն ֆիզիկական ոչնչացում չէ։

Այժմ Հայոց ցեղասպանության թանգարան–ինստիտուտում աշխատանքներ են տարվում նման տեղեկությունների լրացման և հանրահռչակման ուղղությամբ։ Նույն Թուրքիայում դա ներկայացվում է որպես մարդասիրական քայլ, այն դեպքում, երբ Նյուրնբերգյան դատավարության շրջանակում դատական նիստերից մեկի ժամանակ բռնի ձուլումը ավելի մեծ հանցագործություն էր ճանաչվել, քան բուն ոչնչացման փաստը։

«Այդկերպ նրանք ստիպում էին մոռանալ սեփական ծագումը, ազգային ինքնությունը», – ասաց Գզոյանը։

Տվյալներ կան, որ իսլամական տներից և ապաստարաններից մոտ 100 հազար հայ է փրկվել։ Գզոյանը նշեց, որ հայերին իսլամից քրիստոնեություն վերադարձնելու և փրկելու արշավը սկսվել է դեռևս 1915թ.–ին` Ցեղասպանության ակտիվ փուլում: Այդ աշխատանքներին մասնակցել են ինչպես հայեր, այնպես էլ միսիոներներ։ Արշավը օրինական և հրապարակային բնույթ է ստացել 1918 թվականին` Անտանտի ներկայացուցիչների և Թուրքիայի միջև Մուդրոսի զինադադարի կնքումից հետո։

Գզոյանը պարզաբանեց` փաստաթղթում հատուկ կետ էր ներառվել, որն իրավունք էր տալիս բացահայտ զբաղվել իսլամական ապաստարաններից հայ երեխաների և կանանց ազատմամբ ու փրկությամբ։

Թանգարան–ինստիտուտի փոխտնօրենը նշեց` իսլամացման «արտոնություն» ոչ բոլորը ունեին։ Օրինակ` աղջիկները պետք է գեղեցիկ, առողջ լինեին և 15 տարեկանից բարձր։ Նրանց ամուսնացնում էին մուսուլմանների հետ, ողջ էին թողնում պայմանով, որ կհրաժարվեն իրենց հավատից, ազգությունից։ Տղաների պարագայում հիմնական չափանիշը տարիքն էր, նրան պետք է լինեին մինչև 12 տարեկան։

Ինչ վերաբերում է «Հալեպի փրկության տուն» գրքին, ապա այնտեղ զետեղված են Ազգերի լիգայի արխիվից (Ժնև, Շվեյցարիա) բերված դիմումներ, Ցեղասպանությունը վերապրածների 1464 պատմություն անգլերենով հայերեն թարգմանությամբ, ճշտված տեղանուններով, ծանոթագրություններով և այդ մարդկանց լուսանկարներով։

Գզոյանը գրքի վրա աշխատել է ավելի քան 15 տարի, այդ ընթացքում նա Ժնևում մի քանի անգամ ուսումնասիրել է Ազգերի լիգայի արխիվները։ Գիրքն անփոխարինելի աղբյուր է Հայոց ցեղասպանության տարբեր կողմերն ուսումնասիրելու համար։ Ցեղասպանությունը վերապրածների սերունդների համար այն կարող է կարևոր աղբյուր հանդիսանալ իրենց նախնիների մասին տեղեկություններ ստանալու առումով։ Գզոյանն ընդգծում է, որ մեծ թվով հայ երեխաներ և երիտասարդ կանայք բռնի առևանգվել են թուրքերի, արաբների և քրդերի կողմից, ինչը «Ցեղասպանության հանցագործությունը կանխելու և դրա համար պատժի մասին կոնվենցիայի» 2–րդ հոդվածի 5-րդ կետի խախտում է, այն է` «երեխաների բռնի տեղափոխումը մարդկանց մի խմբից մյուսը»։

Այժմ ինստիտուտում բացվել է բաժին, որը զբաղվելու է հայրենադարձության հարցերով։

1915 թվականին տեղի ունեցած ոճրագործությունը, որի հետևանքով Օսմանյան կայսրությունում ավելի քան 1.5 մլն հայ է սպանվել, ХХ դարի առաջին ցեղասպանությունն է համարվում։ Թուրքիան ավանդաբար մերժում է ցեղասպանություն իրագործելու մեղադրանքներն ու անչափ ցավագին է ընդունում այդ հարցի վերաբերյալ քննադատությունները։

Նշենք, որ 2022 թվականին ԱՄՆ նախագահ Ջո Բայդենը Օսմանյան կայսրությունում 1915 թվականին տեղի ունեցած իրադարձությունները երկրորդ անգամ անընդմեջ անվանեց ցեղասպանություն։ ԱՄՆ նախագահը հիշեցրեց, որ 1915 թվականի ապրիլի 24-ին օսմանյան իշխանությունները հայ մտավորականության ներկայացուցիչների և հասարակական գործիչների էին ձերբակալել, ինչից էլ սկսվեց Ցեղասպանությունը։