Ինչպես են չափում օդի աղտոտվածությունը Հայաստանում, և ինչն է ազդում օդի որակի վրա

Երևանն օդի աղտոտվածության մակարդակով մշտապես գլխավորել է Հայաստանի քաղաքների ցանկը, բայց վերջին հինգ տարում իրավիճակը սրվել է։ Բացի արդյունաբերական ձեռնարկություններից, մայրաքաղաքի օդն աղտոտում են տրանսպորտն ու շինարարության աճող ծավալները։ Ընդ որում` մթնոլորտային օդի աղտոտվածությունը ծայրահեղ բարձր մակարդակի է հասնում ամռանն ու ձմռանը։

Մթնոլորտի աղտոտման թեման նոր չէ, բնապահպանները բազմիցս բարձրաձայնել են այդ խնդիրը։ Հարցը հայտնվել է նաև գլխավոր դատախազության ուշադրության կենտրոնում, կառույցում դժգոհ են փոշու և ազոտի երկօքսիդի (տարբեր նյութերի և արդյունաբերական թափոնների այրման արտադրանք ) արտանետումների աճից։ Շրջակա միջավայրի նախարարությունն իր հերթին տեղեկացրել է, որ մշակել է «Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման և փորձաքննության մասին» օրենքում և մի շարք հարակից օրենքներում փոփոխություններ կատարելու նախագիծ։ Այդ օրենքները 2014 թվականից չեն փոփոխվել: Գերատեսչությունում հուսով են, որ դա կօգնի բարելավել մայրաքաղաքի օդի որակը։

Հայաստանում չկան մթնոլորտային օդի վիճակի վերահսկման ժամանակակից համակարգեր, որոնք թույլ կտան իրական ժամանակում տեղեկություն ստանալ աղտոտվածության աստիճանի մասին, սակայն գործում են ստացիոնար և շարժական կայաններ, որոնք միջին օրական ցուցանիշներ են ստանում: Միայն Երևանում 45 այդպիսի կայան կա։

Մայրաքաղաքի մի քանի կետերում տեղադրված ստացիոնար կայանները թույլ են տալիս 24-ժամյա ռեժիմով մթնոլորտային օդի մոնիթորինգ իրականացնել, սակայն օրվա որոշակի հատվածում դա հնարավոր չէ անել: «Հիդրոօդերևութաբանության և մոնիթորինգի կենտրոն» ՊՈԱԿ-ի մթնոլորտային օդի մոնիթորինգի դիտորդական ցանցի պետ Կարեն Ղազարյանը պարզաբանում է, որ յուրաքանչյուր ստացիոնար կետ հագեցած է նմուշառման երեք համակարգով, որոնցից յուրաքանչյուրով մինչև 3 հազար խորանարդ մետր օդ է անցնում մեկ օրում։

«Օդը մտնում է ֆիլտրերի միջոցով, իսկ լաբորատորիայում արդեն որոշում ենք փոշու խտության ցուցանիշները։ Ծծմբի երկօքսիդը և ազոտի երկօքսիդը որոշելու համար օդը անցնում է քիմիական նյութերով լցված խողովակի միջոցով, ինչպես նաև իրականացնում ենք մակերևութային օզոնի նմուշառում (առաջանում է սմոգի արդյունքում. խմբ.)», - Sputnik Արմենիայի հետ զրույցում ասաց Ղազարյանը։

Հետո օդի նմուշներ պարունակող խողովակները տարվում են լաբորատորիա, որտեղ դրանց պարունակությունը քիմիական անալիզի է ենթարկվում: Բոլոր դիտակայաններից (ինչպես ստացիոնար, այնպես էլ շարժական) նմուշները լաբորատորիա են մտնում ամեն օր՝ սովորաբար առավոտյան ժամը 10:00-ին, իսկ օրվա երկրորդ կեսին մասնագետները պարզում են, թե անցած օրվա ընթացքում օդն ինչ որակի է եղել:

ՀՀ ՇՄՆ Հիդրոօդերևութաբանության և մոնիթորինգի կենտրոնի մթնոլորտային օդի որակի մոնիթորինգի ծառայության պետ Գոհար Հակոբյանը Sputnik Արմենիայի հետ զրույցում պարզաբանեց, որ օդի նմուշները մշակվում են արդյունահանման և սպեկտրոմետրիկ անալիզի միջոցով: Մասնավորապես` ստուգվում է օդի նմուշներով փորձանոթներում ազոտի երկօքսիդի, ծծմբի երկօքսիդի և մակերեսային օզոնի պարունակությունը։

Լաբորատորիայում մշակվում են նաև պասիվ մեթոդով ստացված տվյալները։ Քաղաքի տարբեր մասերում շենքերին կցվում են ֆիլտրերով փոքր սարքեր։ Հակոբյանի խոսքով` որպեսզի վերլուծությունը ճշգրիտ լինի, պահպանվում են հատուկ նորմեր. Օրինակ` ֆիլտրը պետք է տեղադրվի մարդու հասակից բարձր, ճանապարհից որոշակի հեռավորության վրա, բնակելի շրջանների մոտ:

Մասնագետը նշում է, որ լաբորատորիա բերած ֆիլտրերից (շատ հաճախ նույնիսկ անալիզից առաջ) պարզ է դառնում, որ նշված տեղանքը խիստ աղտոտված է փոշով (գերազանցվել է սահմանային թույլատրելի կոնցենտրացիան (ՍԹԿ), դրանք մուգ գույն են ունենում։ Ամենից հաճախ նման ֆիլտրերը գալիս են քաղաքի կենտրոնից։ Օդի մեջ փոշու ՍԹԿ-ի ցուցանիշների նորմը կազմում է 0,15 մգ/խմ: Կենտրոն համայնքում այդ ցուցանիշներն ամեն օր 1,5-2 անգամ գերազանցում են նորման: Դրա վրա ազդում են ակտիվ շինարարությունը, տրանսպորտի շարժը։

Ի դեպ, 2021 թվականի արդյունքների համաձայն` մթնոլորտային օդի հիմնական աղտոտիչների ցանկում ամենաառաջինը հենց փոշին է։

«2022 թվականի վերջնական տվյալներ դեռ չկան, սակայն անցած տարվա չորրորդ եռամսյակի արդյունքներով` Երևանում միջին հաշվով փոշու և ծծմբի երկօքսիդի ՍԹԿ ցուցանիշների գերազանցում չի արձանագրվել` բացառությամբ քաղաքի կենտրոնի։ Միևնույն ժամանակ ազոտի երկօքսիդի ցուցանիշները նոյեմբերին ու դեկտեմբերին 1,1 անգամ գերազանցել են ՍԹԿ-ն», - ասաց Հակոբյանը։

Մասնագետը պնդում է, որ երկրում ու քաղաքում տիրող իրավիճակը համապատասխանում է համաշխարհային միտումներին և աղետալի չէ։

Հայաստանում մթնոլորտային օդի մաքրության մոնիթորինգը, մայրաքաղաքից բացի, իրականացվում է նաև մի շարք խոշոր քաղաքներում։ Սովորաբար ամենամաքուր օդը լինում է Ծաղկաձոր առողջարանային քաղաքում, իսկ ամենափոշոտը, որպես կանոն, Հրազդանում (ցեմենտի գործարանի պատճառով)։

Հիդրոօդերևութաբանության և մոնիթորինգի կենտրոնի փոխտնօրեն Գայանե Շահնազարյանը Sputnik Արմենիայի հետ զրույցում նշեց, որ օդի աղտոտվածությունը գլոբալ խնդիր է, որն արդիական է ամբողջ աշխարհում: Սակայն Հայաստանում այժմ հնարավորություն չկա չափելու շմոլ գազի արտանետման մակարդակը, որը ժամանակակից սարքերի բացակայության պատճառով օդի աղտոտման հիմնական գործոններից է:

Մասնագետը պնդում է, որ սովորաբար փոշու պարունակությունը Երևանում ավելի հաճախ գերազանցում է ՍԹԿ-ն ամռանը, քան ձմռանը։ Բայց քանի որ ձմռան ամիսներին մայրաքաղաքը օրեր շարունակ պատվում է մառախուղով, մթնոլորտի շրջանառությունն էլ է ավելի վատ կատարվում, ինչը օդում վնասակար նյութերի լճացման է հանգեցնում։ Սա արտացոլվում է կոնցենտրացիայի ցուցանիշներում: Շահնազարյանը նշեց, որ ձմռանը ազոտի երկօքսիդի բարձր ցուցանիշները պայմանավորված են ավտոմոբիլային տրանսպորտի արտանետումներով ու բնակարաններում գազի ջեռուցման կաթսաների աշխատանքով:

Այսպիսով` Երևանում օդի նման որակը ոչ թե մեկ, այլ միանգամից մի քանի գործոնի հետևանք է։ Կենսաբանական գիտությունների թեկնածու Պետրոս Թոզալաքյանը առանձնացնում է չոր կլիման, քաղաքի համար անհրաժեշտ քանակի կանաչ գոտիների բացակայությունը, խիտ կառուցապատումը և վերջին տարիներին տրանսպորտային միջոցների թվի ավելացումը:

Sputnik Արմենիայի հետ զրույցում մասնագետը պարզաբանեց, որ Երևանում և որոշ քաղաքներում կլիման ինքնին նպաստում է փոշու կուտակմանը, իսկ որոշակի պահանջներին և նորմերին չհամապատասխանելը միայն սրում է իրավիճակը։

«Չոր կլիմայի պայմաններում Երևանում քիչ են կանաչ տարածքները, ծառերը», - ասաց Թոզալաքյանը:

Բացի այդ, օրվա ընթացքում քամին քաղաքի վերին շրջաններից փոշին տանումէ դեպի կենտրոն, որտեղ խիտ կառուցված բարձրահարկ շենքերը նույնպես խաթարում են օդի շրջանառությունը։ Օդի որակի վրա բացասաբար է ազդում նաև քաղաքի ծայրամասում գտնվող ամենամեծ աղբավայրը՝ Նուբարաշենը։

Ամռանը իրադրությունը բարդացնում են անվերահսկելի հրդեհները, ինչը չի կարող չազդել մարդկանց, հատկապես` մոտակայքում ապրողների առողջական վիճակի վրա։ Այս պահին քաղաքապետարանը պատրաստվում է լիովին փակել Նուբարաշենի գործող աղբավայրը, հարակից տարածքում նորը կառուցել՝ ժամանակակից չափանիշներին համապատասխան։

Վերջին տարիներին ավելացող բնակարանաշինության ծավալները (որը պայմանավորված է նորակառույց շենքերում եկամտահարկի վերադարձով) անդրադառնում են օդի որակի վրա։ Ամռանը մայրաքաղաքում բառացիորեն շնչելու օդ չկա, շատերի մոտ սրվում է ալերգիան։

Այս պատճառով կառավարությունը դեռ 2022 թվականի դեկտեմբերին որոշել էր խստացնել վերահսկողությունը շինհրապարակներում։ Մշակվել է օրինագիծ (դեռ հաստատված չէ կառավարության կողմից), ըստ որի՝ կսահմանվեն նորմեր, որոնք խախտողները պատասխանատվության կենթարկվեն` տուգանքից մինչև լիցենզիայի կասեցում։

Այժմ շինարարության ընթացքում մթնոլորտային օդի պահպանության պահանջները չկատարելու համար 100 000 դրամ տուգանք է նախատեսված, իսկ շինարարական աղբ թափելու համար` 50 հազար։

ՀՀ բնապահպանության և ընդերքի տեսչական մարմնից Sputnik Արմենիայի գրավոր հարցմանը պատասխանել են, որ շարունակում են հետևել նորմերի պահպանմանը այն ձեռնարկություններում, որոնց արտադրությունն անմիջականորեն ազդում է մթնոլորտային օդի աղտոտվածության մակարդակի վրա: Վերջին հինգ տարիների ընթացքում տեսչական մարմնի իրականացրած ծրագրային և արտածրագրային ստուգումների, ինչպես նաև վարչական վարույթների արդյունքում հայտնաբերվել է թվով 483 խախտում, ինչի համար պատասխանատու անձինք ենթարկվել են վարչական պատասխանատվության (90 հազար դոլարի չափով տուգանք) և տրվել են պարտադիր կատարման հանձնարարականներ։ Թվով 13 տնտեսավարողների մոտ գործողությունները կասեցվել են՝ անշարժ աղբյուրներից աղտոտող նյութեր մթնոլորտ արտանետելու չափաքանակների թույլտվության բացակայության հիմքով, որոնցից թվով 9 կազմակերպություն ձեռք են բերել թույլտվություն, որի հետևանքով կասեցումը հանվել է։

Ամենահաճախ հանդիպող խախտումները` շինհրապարակներն օրվա ընթացքում պարբերաբար չեն ջրվում, շինհրապարակից դուրս եկող ավտոմեքենաների անվադողերը չեն լվացվում, ՀՀ տարածքում ավտոտրանսպորտային միջոցներով սորուն նյութերի տեղափոխումը կատարվում է առանց փոշու համար անթափանց ծածկոցների։

Դա հանգեցնում է քամու ժամանակ անօրգանական փոշու աղտոտման մակարդակի բարձրացման, հատկապես ամռանը, երբ բարձր ջերմաստիճանի պայմաններում օդում նվազագույն խոնավություն կա: Կանխարգելիչ միջոցառումների թվում են ձեռնարկատերերի և տնտեսվարող սուբյեկտների հետ բացատրական աշխատանքները։

ԱՀԿ-ի տվյալներով՝ օդի աղտոտվածությունը տարեկան մոտ 8 միլիոն մարդու մահվան պատճառ է դառնում։ Հայաստանում այդ առումով ուսումնասիրություններ չեն իրականացվում, սակայն ակնհայտ է` որքան ցածր է օդի աղտոտվածության մակարդակը, այնքան ավելի առողջ են մեր քաղաքացիների սրտանոթային և շնչառական համակարգերը։

Օդի վատ որակը հանգեցնում է մանկական ասթմայի և սուր շնչառական վարակների հետ կապված հիվանդացության դեպքերի ավելացման, արյան շրջանառության համակարգի հիվանդությունների, ուռուցքային հիվանդությունների և շնչուղիների հետ կապված խնդիրների:

Եվ եթե Երևանում օդի աղտոտվածության վերահսկողության հարցը մինչև գարուն չլուծվի, ապա ամռանը կրկին հնարավոր չի լինի շնչել…