«Չեն հասցրել վերացնել»․ ինչ է հայտնաբերվել «Ազովստալի» բունկերներում

12 հեկտար մակերեսով արդյունաբերական համալիրը հետազոտելը հեշտ բան չէ։ Անընդհատ վտանգավոր գտածոներ են հայտնաբերվում: ՌԻԱ Նովոստի նյութում ընթերցեք՝ ինչպես էր կազմակերպվել ուկրաինական պաշտպանության համակարգը։

Լրագրողների համար «Ազովստալի» մուտքը բաց է միայն արևելքից։ Մուտքի մոտ լուռ պահակի պես կանգնած է խորհրդային Տ-55 տանկը: Դեռ երեք շաբաթ առաջ այն հազիվ էր կանգուն մնում հրետակոծություններից վնասված պատվանդանի վրա։ Որպեսզի վերջնականապես չընկնի բետոնե բլոկից, ԴԺՀ զինծառայողները նորոգման-տարհանման մեքենայով տանկը տարել են պահակակետի մոտ: Հիմա մարտական մեքենայի ստվերում թաքնվում են հունիսյան կիզիչ արևից։

Բեկորներով ու բետոնե փշրանքներով լի ճանապարհը տանում է դեպի այն կամուրջը, որտեղ «Ազովստալի» կայազորը հանձնում էր անձնական զենքը, նստում էր ավտոբուսներ ու մեկնում գերության։ Այստեղից կոմբինատի միայն մի փոքր մասն է երևում։ Բայց այսպես էլ պարզ է՝ գործարանի հսկայական համալիրը վերածվել է ծռմռված երկաթի, այրված շինությունների, ոչնչացված քաղաքացիական ու ռազմական տեխնիկայի զանգվածի։

Կոմբինատը գրեթե ամբողջությամբ ոչնչացված է։ Ավերածությունների պատկերը ստվերի մեջ է թողնում նույնիսկ 1943-ի սեպտեմբերի՝ ձեռնարկության լուսանկարները, երբ նահանջող գերմանացիները պայթեցրել էին բոլոր հիմնական արտադրական օբյեկտները: Տեսականորեն ամեն ինչ կարելի է վերակառուցել։ Սակայն նախ պետք է շատ մեծ տարածք ականազերծել ու ավերակները մաքրել։

Ըստ էության, «Ազովստալը» քաղաք է քաղաքի մեջ։ Խորհրդային տարիներին այստեղ կառուցել են 41 արտադրամաս և 80 խոշոր շենք։ Միայն երկու տասնյակ ճաշարան կա։ Իսկ թե քանի բունկեր ու ստորգետնյա տեխնոլոգիական տարածքներ կան, չգիտեն նույնիսկ աշխատանքի տեղացի վետերանները։

Պատահական չէ, որ «Ազով» գունդը և Ուկրաինայի ԶՈւ ծովային հետևակի 36-րդ առանձին բրիգադը հենց «Ազովստալն» էին ընտրել պաշտպանության համար։ Մետաղից ու բետոնից պատրաստված լաբիրինթոսներում հազարավոր հնարավոր դիրքեր կան դիպուկահարների, նռնականետերի ու գնդացիրների համար։ Հաստ պատերն ապահով պաշտպանում են փամփուշտներից ու տանկային արկերից։ Ճյուղավորված ստորգետնյա կոմունիկացիաները թույլ են տալիս ստորաբաժանումները մի տեղից մյուսը տեղափոխել։ Իսկ լայն դարպասով հեշտ է մարտական տեխնիկան անցկացնել՝ թաքնվելով օդային հարվածներից։

«Պատկերացնու՞մ եք՝ ինչի կվերածվեր այդ ամրոցի ճակատային գրոհը, - հռետորական հարց է տալիս ԴԺՀ ՆԳՆ սպա Անդրեյը, որն ուղեկցում է լրագրողներին, - ազովցիները լավ գիտեին տեղանքը, մինչև հատուկ գործողության սկսվելը բազմիցս այստեղ էին եկել և ամեն ինչ ուսումնասիրել։ Անհայտ բեռներով մեքենաներ էին բերում։ Նրանց բունկերներում գտնում ենք կոմբինատի մանրամասն քարտեզները, որտեղ նշված են պաշտպանության սահմանները։ Մի խոսքով, նրանք պատրաստվում էին լուրջ պայքարի»։

Ճակատային գրոհի փոխարեն «Ազովստալը» շրջապատել են, «Տուլպան» խոշոր տրամաչափի ականանետերն ու«Սոլնցեպյոկ» հրանետային համակարգեր բերել, ավիացիան օդ են բարձրացրել և սկսել են մեթոդաբար հողին հավասարեցնել մետաղագործական կոմբինատը։

Ամբողջական թվացող շինությունների ներսում քաոս է։ Կոքսային խարամների վերամշակման արտադրամասում արտադրական սարքավորումները ջարդված են, հրդեհի հետքեր կան: Պատի վրա, ասես ծաղրելու համար, ցուցանակ է պահպանվել. «Պահպանի՛ր հակահրդեհային անվտանգության կանոնները»։ Ջերմաէլեկտրակայանի շենքում մի քանի պատեր բացակայում են, գեներատորային հատվածը ոչնչացվել է։

ԴԺՀ սպան ասում է, որ կայազորը գործնականում առանց դուրս գալու նստած էր դեռ խորհրդային ժամանակների ստորգետնյա թաքստոցներում։ Դրանք տասնյակներ են։ Բունկերներից մեկի մուտքը կիսով չափ փակ է։ Զգուշորեն անցնում ենք ջարդված բետոնի կտորների վրայով ու իջնում ենք։ Վառվածի ուժեղ հոտ է գալիս: Լապտերի լույսի ներքո բանակի ցանցավոր մահճակալների հալված մնացորդներ են, այրված համազգեստ ու ինչ-որ քայքայված երկաթներ: Ուղեկցողն ասում է, որ Ուկրաինայի ԶՈւ ներկայացուցիչները կապիտուլյացիայից առաջ այստեղ են բերել սարքին զենքի ու սպառազինության մեծ մասն ու այրել են։

«Ո՛չ իրենց, ո՛չ մարդկանց,- կատակում է նա,- հանձնվելուց առաջ գրեթե ամեն ինչ ոչնչացրել են։ Զենքը անպիտան էին դարձնում։ Մենք քիչ բան ենք կարողացել հանել։ Օրինակ՝ փրկվել է Մեծ Հայրենականի ժամանակների Դեգտյարովի իսկապես թանգարանային հազվագյուտ սկավառակային գնդացիրը։ Իսկ մեկ այլ բունկերից որպես ռազմավար լավ կիթառ եմ վերցրել»։

Հարևան թաքստոցը կա՛մ չեն հասցրել այրել, կա՛մ հարկ չեն համարել։ Հաստ զրահապատ դռները կարող են դիմակայել նույնիսկ ֆուգասի հզոր ու մոտ պայթյունին։ Դռների հետևում մի քանի ընդարձակ տարածքներ են։ Կանաչ ներկված պատերին քաղաքացիական պաշտպանության հրահանգներով ցուցափեղկեր են։ Հատակին թափված են բամբակե բաճկոններ, զինվորական վերարկուներ, տաբատներ։ Հիմնականում՝ բանակային, բայց կան նաև նոր «Metinvest» բաճկոններ։ Հույս ունենալով դուրս գալ շրջափակումից, Ուկրաինայի ԶՈւ զինյալները զանգվածաբար հանում էին համազգեստն ու «Ազովստալի» աշխատակիցների հագուստ հագնում։ Բայց քչերին է հաջողվել իրենց քաղաքացիների տեղ անցկացնել։

Լրագրողներին խորհուրդ են տալիս ոտք չդնել հագուստի վրա՝ գրպաններում մինչև հիմա կարող են պայթյունավտանգ «անակնկալներ» լինել: Զինամթերքի մի մասն իսկապես չեն հասցրել ոչնչացնել։ Շինություններից մեկում նռնակներով մի քանի արկղեր կան։ Իսկ հանպատրաստի զինանոցի կողքին Ֆադեևի «Երիտասարդ գվարդիա» գիրքն է։

Դատելով այս բունկերից՝ այստեղ վատ չէին ապրում։ Գեներատոր, սանհանգույց, ցնցուղ։ Բայց սանտեխնիկական մշտապես շարքից դուրս էր գալիս, ուստի կարիքները հոգում էին պլաստիկ շշերի մեջ։ Իսկ դրանց պակաս չի եղել։ Պահեստներից մեկը լցված է գազավորված հանքային ջրի չբացված փաթեթներով։ Ամենահամեստ հաշվարկներով՝ դեռ մեկ ամիս էլ կբավականացներ։ Սննդի հետ կապված խնդիր էլ չկար՝ կորեկ, պահածոներ, չոր օրապահիկ։

«Ես այն մարդկանց շարքում էի, որոնք զննում էին հանձնվողներին»,- մեկնաբանում է ուղեկցողը,- մեկի մոտ կարմիր ձկնկիթ գտա։ Անհասկանալի է՝ ինչպես այն չէր փչացել։ Մեկն էլ երկու ձեռքով բռնած պանրի հսկայական գլուխ էր տանում։ Երրորդի ուսապարկից թանկարժեք ֆրանսիական պաշտետի չորս փաթեթ ենք գտել։ Բայց իհարկե, բոլորի մոտ այդպես չէր։ Ինչ-որ տեղ քեֆ էին անում, իսկ ոմանք օրական 150 գրամ շիլա էին ստանում։ Ազովականները նրբախորտիկներն իրենց էին վերցրել ու ոք չի հետ չէին կիսվում։ Շատ ապաստարանների միջև կապ էլ չկար։ Դուրս էին գալիս միայն գիշերը և մի քանի հոգով»։

Բայց միևնույն է՝ ընկնող ավիառումբերի ձայնը, առաստաղից թափվող ծեփը, մթությունն ու համալրման բացակայությունը հոգեբանորեն կոտրեցին կայազորը։ Ռուսաստանի պաշտպանության նախարարության տվյալներով՝ մոտ երկուսուկես հազար մարտիկ է գերեվարվել։ «Ազովստալի» համար պայքարն ավարտվեց։ Սակայն զինվորականները ենթադրում են, որ 12 հեկտար տարածքում մինչ օրս կարող են փոքրաթիվ զինված խմբեր թաքնված լինել։