Մշակութային և հոգևոր պատերազմի հերթական ճակատամարտը․ Արցախում վերականգնվում է Հակոբավանքը

Այս աշունն Արցախում առանձնահատուկ վառ է, բնությունն իր գույներով փորձում է նախորդ տարվա կորցրած աշնան տեղն էլ հանել։ 7-րդ դարում կառուցված եկեղեցու`Հակոբավանքի տարածքում ենք, Արցախի Մարտակերտում, արևը վառող է, տերևները՝ եռագույն, ոչինչ չի հուշում, որ մի քանի գյուղ այն կողմ թշնամին է։

Իսկ ի՞նչ է իրենից ներկայացնում Հակոբավանքը և ինչո՞ւ է պատերազմի աղետալի հետևանքները դեռևս վերապրող Արցախը նախաձեռնել վանքային համալիրի վերանորոգումը։

Երբ համալիրի տարածքում էինք, ինը-տասը հոգուց բաղկացած ընտանիքի հանդիպեցինք, լուսանկարվում էին, շրջում, մտնում վանքի ավանդատները։ Նրանց մի մասը Մարտակերտի Վանք գյուղից է, մյուսը՝ 44-օրյա պատերազմից հետո թշնամուն անցած Հովտաշենից։ Ասում են՝ վերջին երկու տարում է տեղացիների մոտ հետաքրքրությունն աճել է դեպի Հակոբավանքը։

«Նախ COVID-ի հետևանքով սկսեցինք մեր կողքը գտնվող տեսարժան վայրերին ուշադրություն դարձնել։ Իսկ պատերազմից հետո... էնքան քիչ բան է մեզ մնացել, որ պարտավոր ենք ուշադրություն դարձնել», - ասում են ու շարունակում լուսանկարվել։

Նրանց բախտը բերել է՝ այսօր վանքում ներկա կլինեն Արցախի թեմի առաջնորդ Տեր Վրթանես եպիսկոպոս Աբրահամյանի կողմից մատուցած պատարագին ։ Վանքը 19 դարի վերջից գործող չի համարվում, խորհրդային տարիներին կանգնած էր որպես կիսավեր շինություն, Արցախյան հերոսամարտից հետո էլ հայտնվել է վերանորոգվելիք եկեղեցիների շարքում, բայց հերթն իրեն դեռ չի հասել։ Այսօր Արցախի հոգևոր առաջնորդը այստեղ պատարագ է մատուցելու հատուկ ուղերձով՝ հենց այսօրվանից մեկնարկելու է Հակոբավանքի վերանորոգման դրամահավաքը։

Ինքը` Սրբազանը, առանց եկեղեցականին բնորոշ ֆանատիզմի (Արցախում առհասարակ բոլորի մոտ ֆանատիզմը դրսևորվում է Արցախի անվտանգության և ապագայի հանդեպ), ասում է՝ բանակի հզորացումն Արցախի համար ավելի կարևոր է, քան վանքերի վերանորոգումն ու կառուցումը։ Բայց նաև շեշտում է՝ ընտանիքի խնդիրները մեծ ու փոքր չեն լինում, և եթե հնարավորություն կա քայլ կատարել, որով թե՛ թշնամուն, թե՛ աշխարհին ցույց կտանք, որ Արցախը ապրում է և ապրելու է, ուրեմն դա պետք է հանձն առնել։

Հակոբավանքի դրամահավաքը կատարվելու է reArmenia հարթակի միջոցով։ Հարթակի գործադիր տնօրեն Գևորգ Պողոսյանը երեք պատճառ է բերում՝ ինչ կտա Հակոբավանքի վերանորոգումը։

«Նախ՝ մենք մշակութային պատերազմի մեջ ենք Ադրբեջանի հետ և պետք է հավուր պատշաճի պահպանենք, նորոգենք ու ներկայացնենք մեր արժեքները։ Երկրորդ՝ վանքի վերանորոգմամբ ապահովում ենք Մարտակերտի այս հատվածի հոգևոր կյանքի զարթոնքը։ Երրորդ՝ վանքի գործելը տուրիստական նոր ուղղություն կբացի, որը կներառի նաև հարակից տեսարժան վայրերը»։

Հարակից տեսարժան վայրերն էլ չափից շատ են. հենց վանքի դիմաց բացվում է Կաչաղակաբերդ լեռը՝ 9-րդ դարում կառուցված բերդով, կամրջով, վանքով։ Լեգենդերից մեկի համաձայն՝ բերդն իր անունը ստացել է այն պատճառով, որ միայն «կաչաղակներին է հասանելի»։ Եվ իրոք, մագլցելու համար լեռը հեշտերից չէ, ինչով էլ տարբեր տարիներ գրավել է արշավականներին։ Ավելի բարդ է բարձրանալ մոտերքում գտնվող Անապատ բարձունքը, որտեղ գտնվում է 12-րդ դարում ստեղծված «Կոշիկ անապատ» հուշարձանախումբը՝ երեք եկեղեցիներով, բազմաթիվ խաչքարերով, ընդարձակ գերեզմանատնով, ջրամբարով, պարսպապատերով, ջրատար խողովակներով և այլ կառուցվածքներով։

Հակոբավանքի ներքևում էլ Քոլատակ գյուղն է, որում արդեն նախատեսվում է կառուցել WOW Glamping ճամբար՝ էկո վրաններով (առաջինը գործում է Լոռիի Դսեղ գյուղում)։ Քոլատակի գյուղապետ Սեյրան Ավանեսյանն էլ ասում է՝ գյուղացիների շրջանում մտքեր կան հյուրատներ և տուրիստներին հետաքրքիր նախաձեռնություններ ստեղծել, միայն թե զբոսաշրջիկներն այստեղ երևան։

Հայ Ճարտարապետությունն ուսումնասիրող հիմնադրամի (կարկառուն դեմքերից էր երջանկահիշատակ Սամվել Կարապետյանը) ճարտարապետներից Սամվել Այվազյանը և Աշոտ Հակոբյանը ներկայացնում են Հակոբավանքի պատմությունը ։ Պարզվում է՝ ամենահին հայկական խաչքարի պատվանդանը հենց այս վանքում է։

Այն թվագրված է 853 թվականով, կառուցվել է Սողոմոն Մեծառաց եպիսկոպոսի հրամանով, վրան գրություն կա. «Կանգնեցրի ի ժամանակս Հովհաննես իշխանի»։ Խաչքարը չի պահպանվել, իսկ պատվանդանը վանքի երկու եկեղեցիներից մեկի պատերում է։ Չի բացառվում, որ Հայկական լեռնաշխարհում ավելի հին խաչքարներ էլ լինեն, բայց Հակոբավանքին ամենահինն է՝ կառուցման թվի նշված առումով։

Վանքային համալիրն աշխարհիկ և հոգևոր մասերից է բաղկացած, աշխարհիկում ավանդատներն են, եղել են գրադարաններ, բուխարիներով տաքացվող բնակարաններ, մթերանոցներ, սեղանատուն, ախոռներ, պահակակետեր, ջրավազաններ և թոնիրներ։ Հոգևորում երկու եկեղեցի կա՝ հյուսիսայինը կամ Սբ. Նշանը և արևելյանը կամ Սբ. Աստվածածինը։ Ճարտարապետներն ասում են՝ խիստ հազվադեպ հանդիպող երևույթ է եկեղեցում մասունքների ցուցադրման խոռոչ ունենալը։ Իսկ հենց այդ խոռոչից կա երկու եկեղեցիներում էլ։

Հավանաբար խոռոչներից մեկում պահպանվել է 4-րդ դարի եկեղեցական գործիչ Հակոբ Մծբնեցու աջը. Մծբնեցու անունով է վանքը կոչվում Հակոբավանք։ 19-րդ դարում Խրիմյան Հայրիկի հրամանով Մծբնեցու աջը Հակոբավանքից տեղափոխվել է Էջմիածին, որտեղ էլ գտնվում է մինչ օրս։

Հակոբ Մծբնեցու անվան շուրջ շատ պատումներ կան, բայց ամենահետաքրքիրներից մեկն այն է, որ նա պատմությանը հայտնի առաջին մարդն է, որ բարձրացել է Արարատ լեռը։ Հայքում քրիստոնեության ամրապնդմանը զուգահեռ՝ Արարատ լեռը համարվել է սրբազան լեռ, բարձրանալն արգելված էր։ Սակայն Մծբնեցու կյանքի տարիներին քրիստոնեությունը դեռևս քարոզի փուլում էր, և եկեղեցականը միայնակ բարձրացել է Արարատը՝ Նոյան տապանի մասունքներն իջեցնելու և մարդկանց ջրհեղեղի ավանդապատումը ապացուցելու համար։ Հակոբավանքը կարելի է արշավականի, լեռներ սիրողի համար գտնված անկյուն համարել՝ դժվար հասանելի Կաչաղակաբերդն ու «Կոշիկ անապատ» հուշարձանախումը մի կողմում, մյուսում էլ՝ լեռնագնաց-եկեղեցականի այս ուշագրավ պատմությունը։

Ըստ նախագծի՝ Հակոբավանք վանական համալիրի վերանորոգման համար անհրաժեշտ է 110 մլն դրամ։

Վերանորոգման աշխատանքներն իրականացվելու են երեք տարում՝ երեք փուլերով։ Նախ վերականգնվելու է հյուսիսային եկեղեցին՝ նորոգումների հետ զուգահեռ այստեղ նախատեսվում է ապակյա ցուցադրում իրականացնել (նմանը կա Արենիի քարանձավում), ինչի շնորհիվ այցելողները կարող են տեսնել եկեղեցու՝ 7-15 դարերի պատկանող մշակութային շերտերը։

Հյուսիսային եկեղեցուց հետո կվերանորոգվի արևելյան եկեղեցին, իսկ վերջում գավիթը և սյունասրահը։ Աշխատանքները նախատեսում են ավարտել 2024-ի հոկտեմբերին․ այդ ժամանակ էլ արդեն Քոլատակում կգործի առնվազն մեկ հյուրատուն, և հայ ու արտասահմանցի զբոսաշրջիկները Գառնի-Սևան-Դիլիջան, Գանձասար-Ամարաս-Դադիվանք զբոսուղիների կողքին կունենան նորը՝ Հակոբավանք-Կաչաղակաբերդ-Կոշիկ-Քոլատակը։