Մեծ կինոյի փոքրը գյուղը․ ինչպես են նկարահանվել «Մենք ենք, մեր սարերն» ու այլ սիրված ֆիլմեր

Ի՞նչն է միավորում «Ճանապարհ», «Ջրերը բարձրանում են», «Մենք ենք, մեր սարերը», «Տղամարդիկ» ու «Հուշարձան» հայկական ֆիլմերին։ Տարբեր տարիներին էկրաններ բարձրացած այս կինոնկարները կամ դրանց առանձին դրվագներ նկարահանվել են Տավուշի չքնաղ Խաշթառակ գյուղում։

Բայց, անշուշտ, գյուղում ստեղծված ամենամեծ ֆիլմը «Մենք ենք, մեր սարերը» դարձավ, որը գրեթե ամբողջությամբ հենց այստեղ էլ նկարահանվեց։ Առաջին ֆիլմի նկարահանումից ուղիղ 60 տարի անց հյուր ենք գնացել Խաշթառակ՝ բացահայտելու մեծ կինոյի փոքրը գյուղը։

Ասում են՝ գյուղի անվանումը սկզբում Խաչթառակ է եղել, հետագայում ձևափոխվել ու ավելի բարեհունչ՝ Խաշթառակ է դարձել։ Ըստ մի վարկածի՝ գյուղի տարբեր հատվածներում բազմաթիվ խաչեր են եղել։ Մեկ ուրիշ վարկածով՝ թշնամու հերթական հարձակման ժամանակ գյուղացիները գաղթի են դիմել, մեծերից մեկը խորհուրդ է տվել գյուղի խաչը ոչ թե իրենց հետ տանել, այլ գյուղի մի բարձունքում՝ թշնամու աչքից հեռու ծառից կախել, որ գյուղին էլ պահապան լինի։ Այդպես էլ վարվել են։

Որոշ ժամանակ անց, երբ վերադարձել են, տեսել են՝ խաչը դեռ ծառից կախված է։ Հիմա խաչը ծառից կախված չէ, բայց փոխարենն այդ բարձունքում մի քանի մետրանոց խաչ է կանգնեցված, վայրն էլ գյուղացիները «Խաչի յալ» են անվանում։ Ի դեպ, հենց «Խաչի յալում» են նկարահանվել «Մենք ենք, մեր սարերի» ամենահայտնի դրվագներն ու «Տղամարդիկ» ֆիլմից հիշվող մի քանիսը։

Մեզ դիմավորեցին գյուղապետարանից ոչ հեռու հավաքված գյուղի մեծերն ու փոքրերը։ Սա այն բացառիկ դեպքերից է, երբ լրագրողին հարց տալու հերթ չի էլ հասնում։ Ֆոտոխցիկ, տեսախցիկ...սրանք այս մարդկանց վաղուց են ծանոթ, նկարահանումից չեն կաշկանդվում, այլ լրիվ հակառակը՝ միանգամից դերի մեջ են մտնում։ Վերջին հայտնի ֆիլմի նկարահանումից թեպետ համարյա կես դար է անցել, բայց, ինչպես ասում են, պապիկները «ֆորմայից չեն ընկել»։ Պատմում են, որ տարբեր մասսայական տեսարանների համար գրեթե բոլորն են նկարահանվել, մեկ տեսարանում նկարահանման դիմաց էլ 3 ռուբլի են ստացել, բայց ոչ բոլորի կադրերն են հետո ֆիլմերում հայտնվել, կրճատվել են։

Առաջին ֆիլմը Խաշթառակում նկարահանվել է 1961 թվականին՝ ռեժիսոր Ստեփան Կևորկովի «Ճանապարհը»։ 80-ամյա Վոլոդյա պապիկը հիշողությամբ հետ է գնում․20-ամյա տղա էր, ֆիլմի հերոսուհուն՝ Նազիկին է հիշում (դերակատար՝ Ն․ Դեմուրյան)։ Ասում է՝ մի էշ ունեին, ամեն անգամ, երբ հայրն այդ էշով տուն էր գալիս, ճանապարհին Նազիկն էր հանդիպում, գրկում, սիրում իշուկին։ Հայրն անգամ կատակում էր՝ տալու է, էշին հետը Երևան տանի։

«Ուրեմն նկարում էին․Նազիկը մեծ սինին ձեռին պերերիվի հացը տանում է, հավը դրած ա՝ իր բոլոր հարմարություններով, հա չի ստացվում, էլի դուբլ են անում` ստոոոո՜պ... մատոոո՜ռ... Նազիկն էնքան տարավ, բերեց, հավի գույնը փոխվել էր, սևացել էր, ստիպված տարան, կռասկա փչեցին, իմ աչքերով եմ տեսել»,- պատմում է Վոլոդյա պապը։

Արտավազդ պապն էլ ֆիլմի մի ուրիշ տեսարան է հիշում, աչքերը պայծառանում են։ Տավուշում լավաշ չեն թխում, այստեղի հացը բոքոնն է։ Ասում է՝ ֆիլմի նկարահանման համար մի անգամ լավաշ բերեցին, ի բարեբախտություն իրեն՝ այդ տեսարանն էլ իրենց տանն էին նկարում։

«Դե ո՞վ էր լավաշ տեսել, երեխա էի, վազեցի, մինը թռցրի, կերա...»,- մանկական չարաճճիությունը հիշելիս` Արտավազդ պապի աչքերում փայլ է հայտնվում։

Առաջին ֆիլմի նկարահանումից մեկ տարի անց գյուղում նորից նկարահանող խումբ հայտնվեց։ Խաժակ Գյուլնազարյանի սցենարով ռեժիսոր Մոկո Հակոբյանը 1962 թվականին նկարահանում էր «Ջրերը բարձրանում են» ֆիլմը, գլխավոր դերակատարներից մեկն էլ Մետաքսյա Սիմոնյանն էր։ Տարիներն իրականում պապիկների հիշողությունից շատ բան են ջնջել, մշուշել, բայց լավ հիշում են Մետաքսյա Սիմոնյանին՝ Արևին, սև երկար անձրևանոցով․որպես կոլտնտեսության նախագահ էր հանդես գալիս։

«Ուրեմն էդ ֆիլմում անձրև պետք ա գար, էսօրվա պես հիշում եմ, պաժառնի մեքենա բերեցին, վերից թափվող ջուրը նկարեցին»,- պատմում է Վոլոդյա կրտսերը, որն այդ նկարահանումների ժամանակ երեխա էր։

1969 թվականի ամռանը Խաշթառակը մի քանի ամսով նկարահանման հրապարակ դարձավ հայկական կինոյի ամենահայտնի ու սիրված ֆիմերից մեկի՝ «Մենք ենք, մեր սարերի» համար։ Նկարահանումները հիշելիս պապիկներն իրար հերթ չեն տալիս․ամեն մեկն իր պատմությունն ունի։ Ոմանք այն ժամանակ պատանի էին, մյուսներն արդեն՝ երիտասարդ ։

-Ուրեմն էն բարձունքում դատի տեսարանն են նկարահանում, արդեն տասնհինգերորդ դուբլն ա, Մալյանն արդեն քրտնել ա, ասում ա՝ լավ ա, լավ ա, լավ ա... մեկ էլ մեր գյուղացի Դանիելյան Մաթևոսն էն ժայռի հետևից դուրս եկավ, կադրի մեջով անցավ,- ասում է Վոլոդյա կրտսերը։

-Մենք ճաշարան չունեինք, էստեղ ճաշարան սարքեցին, պլիտա բերեցին, ով էր տեսած պլիտա, էդ իրենց շնորհքն էր,- ավելացնում է Վոլոդյա ավագը։

-Ամեն նկարահանմանը մի խոխմա բան էր լինում, երեխեքով հավաքվում, նայում էինք։ Ուրեմն, Շերենցին լողացնում են` տաշտակը դրած, ջուրն իբր տաք ա, իսկականից լողացնում էին, տաք ջրի փոխարեն սառը ջուրը լցրեցին, Շերենցը պաղեց,- հիշում է Վոլոդյա կրտսերը։

-Նկարահանման խմբի ավտոբուսի շոֆեր Սպարտակին հիշու՞մ եք, Իջևան կանգնում էր, ասում էր՝ մեր գյուղացիք կան, եկեք։ Մի ախպար կար, անունը Զարեհ էր, պռոժեկտորների վրա էր, երգում էր, մինչև հիմա նրա երգը հիշում եմ,- վրա է բերում Վոլոդյա ավագը։

-Մեր գյուղում մնացին, ապրեցին, Գանձաքարում հունձքի տեսարանը նկարեցին, նրանց հնձվորներին պահեցին, մերոնց կրճատեցին,- բացահայտում է Վոլոդյա կրտսերը։

-Ա դե, նրանք էլ են մարդ էլի,- միանգամից արձագանքում են կողքին նստած համագյուղացիները։

Մինչ Վոլոդյա կրտսերը սկսում է արդարանալ, թե վատ իմաստով չէր ասում, զուտ ներկայացնում էր իրողությունը, Էդիկ Վանեսյանը մեզ առաջարկում է ուղեկցել հայտնի ֆիլմի ամենահայտնի դրվագների նկարահանումների վայրեր։ Ֆիլմի նկարահանման ժամանակ 19 տարեկան էր, ընդունվել էր Գյուղինստիտուտ, ուսանողական կյանքից առաջ ամռան ամիսները հարազատ գյուղում էր անցկացնում, ուստի, ինչպես ինքն է ասում` խելքը տեղն էր, ամեն ինչ լավ է հիշում։

Առաջին կանգառը քեռու տանն է․հենց այդտեղ է նկարվել Ավագին (Ազատ Շերենց) լողացնելու հայտնի տեսարանը։ Տանը որոշ բաներ փոփոխվել են։ Օրինակ՝ պետքարանի տեղում 69 թվականին հացատունն էր, որի դիմաց էլ Իշխանը (Մհեր Մկրտչյան) լողացնում էր Ավագին, իսկ քննիչն էլ (Սոս Սարգսյան) ջուր էր բերում։

Պարոն Էդիկը ցույց է տալիս տան վերևում գտնվող ցանկապատը, ասում է՝ հենց այդտեղից էին նկարահանումների ընթացքին հետևում գյուղի մեծերն ու փոքրերը։

-Էս նույն բաները կենում են՝ նույն պատալոկը, նույն պատուհանները, էս հնությունները... դեռ ոչ մի բանի ձեռ չեն տվել,- ասում է պարոն Էդիկը՝ տուն մտնելով։

-Այ էդտեղ մի թախտ կար, դրա վրա պառկած էր Շերենցը,- վրա է բերում քեռու տղան՝ ցույց տալով տան հեռավոր անկյունը։

Հիշում են, որ տան դիմաց նկարահանումների դադարի ժամանակ Մհեր Մկրտչյանն ու Խորեն Աբրահամյանը նարդի էի խաղում, Ֆրունզիկն էլ հաղթեց՝ 6-6 գցելով։

Նկարահանումները հեշտ չէին ընթանում, բազմաթիվ դուբլեր էին արվում, որովհետև կինոյի նկարահանումների կողքին գյուղի բնականոն կյանքն էր ընթանում, հետևաբար չնախատեսված տեղում ու չնախատեսված պահին կադրում մարդիկ էին հայտնվում։

«Երեխեքը վազ էին տալիս արանքներով, Մալյանն ասում էր՝ մատոռ, մեկ էլ կադրով անցնում էին, գոռում էր՝ ստոպ...Ես առաջ չգիտեի, թե ռեժիսորի գործն ինչ ա, քիչ էր մնում ինֆարկտ տար էդ մարդուն... Էնքան ջղայնանում էր, մեկը մի էշ-էշ բան էր ասում, մեկը էշ-էշ բան էր անում, Մալյանն էլի ստոպ էր գոռում»։

Նկարահանող խմբի, դերասանների մի մասը գյուղում էին ապրում, մյուսները` Իջևանում՝ հյուրանոցում։ Պարոն Էդիկն ուղեկցում է այն տուն, որտեղ գրեթե 2 ամիս մի սենյակում ապրել են Ազատ Շերենցն ու Սոս Սարգսյանը։

«Մի օր Սոսը քաղաք էր գնում, Շերենցին ասաց՝ տես հա, տեղաշորիս մեջ չքնես, միշտ իրար հետ կատակով էին»,- ճանապարհին պատմում է պարոն Էդիկը։

Մինչ տանտիրուհին դուռը կբացի, հարևանուհին՝ Օֆիկ տատն է հիշողությամբ կես դար հետ գնում։

«Երեխես՝ Հովիկս, խտտիս էր, մի չաղ մարդ կար (Ազատ Շերենց), անունը չեմ հիշում, շատ լավ մարդ էր, երեխուս գրկում էր, տանում էր իրենց ճաշարանը։ Մեր պապիի հետ էին իրիկունները նստում, զրից անում, շատ լավ, կուլտուրական մարդիկ էին, ժողովրդի հետ հարմարված, երանի կտայինք, որ հիմա էլ լինեին»։

Կես դար առաջ Շուշիկ տատն այս տանը ջահել հարս էր, ասում է՝ ավելի շատ բան ամուսինը՝ Շիրակն էր հիշում, վերջերս է մահացել։

«Մի տեղ էփում էինք, մի տեղ ուտում, իրիկունները նստում, կատակում էին, էրեխեքի հետ խաղում։ Մի օր էլ Շիրակը փուշ էր բերել, որ բաղը չափառեր, թե ոնց եղավ, Սոս Սարգսյանը խճճվել էր չափառների մեջ, Շիրակը հասավ, քյոմակ արավ»։

Հիշում են, թե ինչպես էին գյուղ գալիս Մհեր Մկրտչյանն ու Խորեն Աբրահամյանը․առաջինն իր կապույտ "ՎԱԶ 21"-ով, երկրորդը՝ կարմիր "Ֆորդ"-ով։ Երկուսն էլ Իջևանի հյուրանոցում էին մնում, չնայած դրան Ֆրունզիկն ընկերացել էր գյուղացիների հետ, հարազատացել, "շուլուխներ էր անում"։ Նշում են՝ միայն Խորեն Աբրահամյանն էր, որ իրենց հետ չէր շփվում։

«Դե նա քաղաքացի էր»,- ըմբռնումով բացատրում են գյուղացիները։

Մեր հաջորդ կանգառը գյուղի հին ակումբի մոտ է։ Շատ տարիներ առաջ ակումբը եկեղեցի էր՝ 1862 թվականին կառուցված Սուրբ Աստվածածինը։ 1933 թվականին գյուղի քահանայի՝ Տեր Սահակի մահից հետո, եկեղեցին ակումբի վերածվեց։ Իսկ 1969 թվականին այս շենքը, այսպես ասած, քննիչի «նստավայրն էր», որտեղ հարցաքննվում էին Ռևազի ոչխարների գործով վկաները։

Պարոն Էդիկը հիշում է քննիչի (Սոս Սարգսյան) և Զավենի (Արմեն Այվազյանի) զրույցի տեսարանը՝ ակումբի աստիճաններին նստած։

Էդիկ Վանեսյանը մեզ ուղեկցում է գյուղի բարձունք՝ «Խաչի յալը»։ Այստեղ է նկարահանվել ֆիլմի ամենատպավորիչ տեսարանը՝ «դատավարությունը»։

Մինչ «դատավարության» քարին հասնելը պարոն Էդիկը հետաքրքիր բացահայտում է անում․ասում է՝ Ռևազի ոչխարների պատմությունն իրենց գյուղում է եղել 50-ականների վերջին, 60-ականների սկզբին։

«Հրանտ Մաթևոսյանն ասում է՝ մեր գյուղում է եղել, ես էլ եմ ասում՝ մեր գյուղում։ Ուրեմն մեր գյուղում երեք չոբան են լինում՝ մեր Ղամզա սարում, մառախուղ օր ա լինում, մինը գնում, տեսնում է, որ Այգեհովիտի ոչխարներից կտրկան ա եղել, այսինքն՝ իրենց հոտից կտրվել են, բերում ա, իրենց հոտին խառնում։ Ոնց է լինում, գալիս, բռնում են։ Մելիքն է լինում, Բարսեղն ու Իվանը։ Գյուղում դատավարություն ա լինում, Մելիքին՝ որպես կուսակցական, ղրկում են Վոլգադոնյան ջրանցք աշխատելու, Բարսեղին` Սեմյոնովկի բալոտը (ճահիճ), Իվանը կալանավայրից գալիս ու մեռնում է։ Էս պատմությունը գյուղի բոլոր մեծերը գիտեն»։

Ու վերջապես` դատավարության քարը․տարիները Խաշթառակում շատ բան են փոխել, բայց քարերն իրենց տեղում են։ Ու քանի այս բարձունքում ենք, պարոն Էդիկը նաև Արամի քարն է ցույց տալիս («Տղամարդիկ» ֆիլմից, որի վրա Արամը կանգնած շուրջն է նայում):

«Ասեմ, որ ես շատ նեղացած եմ Մալյանից, էդքան ամիս մեր գեղումը մնացին, նկարեցին, բայց էն վերջում ասում են՝ «Անտառամիջի ոչխարներն են», դժվա՞ր էր ասել «Խաշթառակի ոչխարներն են», իսկ Քեոսայանի ֆիլմում հատուկ ասում ա՝ «Арам приехал из Хаштарака»։

Ի դեպ, ըստ պարոն Էդիկի՝ Մհեր Մկրտչյանն է Էդմոնդ Քեոսայանին նկարահանման վայրը հուշել։ Ռեժիսորը հարմար գյուղ էր փնտրում, Ֆրունզիկն էլ Խաշթառակն է առաջարկել, ասել է՝ «մեր գյուղն է», Քեոսայանը եկել է, «Խաչի յալից» գյուղը դիտել, սիրահարվել։

«Մի անգամ Մալյանին հարցրի․«Ընկեր Մալյան, Երևանին մոտ մի գեղ չկա՞ր, որ էսքան մարդ բերել, ստեղ եք հասցրել»։ Ասավ․ «Երիտասարդ, դու ձեր գյուղի գեղեցկությունը չես տեսնում»,- դատավարության քարի վրա նստած՝ շուրջը նայելով հիշում է Էդիկ Վանեսյանը։

Մի քանի տարի առաջ երկար դադարից հետո գյուղում էլի նկարահանող խումբ հայտնվեց․այս անգամ էլ «Կյանք ու կռիվ» ֆիլմի համար էին դրվագներ նկարահանում։

Ժամանակներն անցնում են, գյուղի հմայքը մնում է ու նոր ժամանակների ռեժիսորներին էլ գերում։ Գյուղացիներն էլ տարբեր ժամանակներում նկարահանված ֆիլմերը դիտելիս իրենց համագյուղացիներին են հիշում, օրինակ, Փառիկ տատին, ով «Տղամարդիկ» ֆիլմում նկարահանվեց քեֆի տեսարանում, կամ էլ չոբան Բախշիին, որի ձայնը «Մենք ենք, մեր սարեր» ֆիլմում է լսվում։

Այս գյուղը տեղով հայկական կինոյի պատմություն է, գյուղացիները հույս ունեն՝ մի օր էլ իրենց գյուղը զարգացնելու, զբոսաշրջային ուղղություն դարձնելու ծրագիր կծնվի, ասենք՝ «Զբոսանք Խաշթառակում․ հայկական կինոյի հետքերով»։