ՀՀ Գեղարքունիքի մարզի Սոթք խոշորացված համայնքի կազմի մեջ մտնող գյուղերն իրար կապող ճանապարհն անցնում է ցորենի ցանքատարածությունների, անմշակ հողերի ու նույնիսկ ադրբեջանական գերեզմանոցների կողքով։ Ավտոճանապարհից հստակ նշմարվում են մուսուլմանական հավատքին ու մշակույթին բնորոշ շիրմաքարերը։
Բանն այն է, որ Սոթք համայնքի կազմի մեջ մտնող գյուղերի մի մասում խորհրդային տարիներին ադրբեջանցիներ են բնակվել, որոնք Արցախյան պատերազմի ժամանակ հեռացել են` այստեղ թողնելով իրենց նախնիների գերեզմանները։ Իսկ Ադրբեջանի տարածքից տեղահանված ու այստեղ վերաբնակեցված հայերն այդ գերեզմաններին ձեռք չեն տվել։
«Մենք նույնիսկ իրենց գերեզմաններն ենք պահել»,– Sputnik Արմենիայի թղթակցի հետ զրույցում, խոսելով հայերի ու ադրբեջանցիների` միմյանց նկատմամբ ունեցած վերաբերմունքի տարբերության մասին, ասում է Գանձակում (Կիրովաբադում) ծնված, այսօր Սոթքի Գեղամասար գյուղում բնակվող Նաիրա Գրիգորյանը։
Արձան ու եկեղեցի են պղծում, նվաստացնում զառամյալ արցախցուն. ԱԳՆ–ն դատապարտել է Ադրբեջանին
«Դե հիմա գնացեք, փորձեք Ադրբեջանում հայկական որևէ մշակութային հուշարձան գտնել»,– ասում է նա։
Մեր խոսակցությանը միջամտում է նույն գյուղի մեկ այլ բնակիչ, որը 1989–ին տեղահանվել է Ադրբեջանի Շամքորի շրջանի Ջագիր գյուղից։
«Ինչու՞ միայն գերեզմանները։ Մեր գյուղում հին եկեղեցի կար` հենց գյուղի կենտրոնում։ Ճիշտ է, խորհրդային տարիներին չէր գործում, բայց կանգուն էր մնացել։ Հիմա համացանցում ադրբեջանցիների նկարած նկարներ, տեսանյութեր կան մեր գյուղից, եկեղեցու տեղն էլ չի երևում։ Գերեզմաններն էլ են ավիրել։ Մեր նախնիների հիշատակը պղծել են, ջնջել»,– ասում է տղամարդը։
Շուշիում ադրբեջանցի վանդալները պղծել են Հովհաննես Թևոսյանի կիսանդրին. տեսանյութ
Գեղամասարից դեպի Փոքր Մասրիկ ճանապարհին գտնվող ադրբեջանական գերեզմանոցի մոտ կանգ ենք առնում` մոտիկից տեսնելու ու արձանագրելու, թե որքանով են պահպանված շիրմաքարերը։
Դրանք ոչ միայն կանգուն են, այլև գրեթե անվնաս։ Հիմնական մասի վրա պարզորոշ ընթեռնելի են գրությունները` անուններն ու տարեթվերը։ Որոշների վրա անգամ նկարներն են պահպանվել։
Իսկ մի քանի վնասված գերեզմանաքարերից ակնհայտ է դառնում, որ դրանք վնասվել են բնության ու ժամանակի ներգործությունից` թեքվել են, ճաքել, բայց ոչ դիտավորությամբ ավերվել։
Ի դեպ, ասենք, որ գերեզմանաքարերից ամենահինը, դատելով դրանց վրա առկա գրություններից, տեղադրվել է 1960–ական թվականներին, ինչը վկայում է, որ առաջին ադրբեջանցիներն այս գյուղերում բնակվել են 20-րդ դարի կեսից հետո։
Մեր ճանապարհին հանդիպած ադրբեջանական հաջորդ գերեզմանոցը ևս հայկական մենթալիտետի հետաքրքիր իրողություն է բացահայտում։ Դրա երկու կողմերում ցորենի ցանքատարածություններ են։ Բայց հայ մշակները հողին չեն հավասարեցրել թշնամու նախնյաց հիշատակը, նրանց մշակույթը։ Մինչդեռ, կարող էին նրանց օրինակով ավիրել ու մի ամբողջ նոր հողակտոր ստանալ։
Այս պայմաններում, երբ Ադրբեջանում պարբերաբար եկեղեցիներ են քանդվում ու վանդալները սեփական «հերոսության» տեսանյութերով ողողում են համացանցը, Ադրբեջանն ինքն է Հայաստանի դեմ գանգատ է ներկայացնում ՄԻԵԴ` թե, իբր հայերը ոչնչացնում են իրենց մշակույթը։
ՄԻԵԴ–ում ՀՀ ներկայացուցիչ Եղիշե Կիրակոսյանը Sputnik Արմենիայի հետ զրույցում նշեց, որ գանգատի բովանդակությանը դեռ ծանոթ չէ։ Նրա խոսքով` դեռ պետք է հասկանալ, թե ինչ փաստեր է ներկայացրել Ադրբեջանը։ Այդուհանդերձ, նա համոզված է, որ պնդումները հիմնավոր չեն լինի ու դրանց դեմ հակափաստարկներ ներկայացնելը Հայաստանի համար բավական դյուրին կլինի։
«Ի տարբերություն ադրբեջանական իրականության, մեզ մոտ այդ դիտավորության գիծը բացակայում է, որովհետև մենք այդ հետևողական քայլերով ոչնչացնելու քաղաքականությունը չունենք ու երբեք չենք ունեցել։ Գուցե կան որոշ լքված վայրեր, լքված հուշարձաններ, բայց մարդկանց մոտ միտում չկա դրանք դիտավորությամբ ոչնչացնելու»,– ասում է Կիրակոսյանը։
Նրա խոսքով` հայկական մշակութային օբյեկտների, այդ թվում` գերեզմանատների, գերեզմանաքարերի սրբապղծումը Ադրբեջանի իշխանությունների համար արդեն սովորական երևույթներ են։ Նույնիսկ ոչ պատերազմական, խաղաղ ժամանակ էլ նրանք այդ քաղաքականությունը մշտապես իրականացրել են։
«Թե՛ Արցախի, թե՛ Նախիջևանի պարագայում հիմնական նպատակը եղել է հայաթափել և գործել պատմությունը կեղծելու իրենց տրամաբանության մեջ։ Իրենք դեռ խորհրդային տարիներից են կեղծել պատմությունը, ընդ որում, նաև հայկական մշակութային ժառանգությունը ոչնչացնելու, որպես ալբանական, աղվանական, ուդիական ներկայացնելու ճանապարհով»,– ասում է Եղիշե Կիրակոսյանը։
Ադրբեջանցիները հերթական եկեղեցին են պղծել. տեսանյութում Մատաղիսի եկեղեցին է
Նշենք, որ 1989 թվականին Հայաստանը` խորհրդային իշխանության պարտադրանքով ու Հայկական ԽՍՀ կառավարության որոշմամբ, Հայաստանի տարածքում ադրբեջանցիների թողած գույքի համար 110 միլիոն ԱՄՆ դոլարին համարժեք փոխհատուցում է վճարել ադրբեջանցի 14,5 հազար ընտանիքների։ Մինչդեռ Ադրբեջանից տեղահանված ավելի քան 400 հազար հայերը մինչ օրս Ադրբեջանից որևէ փոխհատուցում չեն ստացել` լքելով այդ երկիրն իրենց կյանքի անմիջական սպառնալիքով` դրանից բխող գույքային-նյութական և բարոյական կորուստներով: