Կոմանդոսն արմատներով Նորշեն սահմանամերձ գյուղից է: Ասում են` պապը եղել է գյուղի քահանան և կառուցել գյուղի ծխական եկեղեցին: Սահմանային գյուղ ազատ մտնել ներկա պահին հնարավոր չէ, պարտադիր պետք է ստանալ սահմանապահ ուղեկալի թույլտվությունը: Նորշենը ,շատ մոտ գտնվելով Անիին, հրաշալի դիտակետ է։ Գյուղն ունի մեկ բնակչ՝ 83-ամյա Վահանդուխտ տատը, որի լուսահոգի ամուսինը դեռ խորհրդային տարիներին ծառայել է տեղի սահմանապահ զորքերում: Այժմյան սահմանապահները հատուկ ուշադրությամբ ու հոգատարությամբ են վերաբերվում նրան:
... Ապրիլի քսանչորսի առավոտյան զանգահարեց վաղեմի բարեկամս` սահմանամերձ Անիավանի գյուղապետ Մարտիրոս Մրոյանը և հրավիրեց Հայոց ցեղասպանության տարելիցի կապակցությամբ կազմակերպվող ամենամյա միջոցառմանը: Ուղեկալում փոխելու էին ու կրկին բարձրացնեին մեր եռագույնը: Հատուկ նշեց, որ արարողությունը նվիրվելու է պատերազմում զոհված զինվորներին, ինչպես նաև լեգենդար համագյուղացի Կոմանդոսին` Արկադի Տեր-Թադևոսյանին։
Ես, որդիս՝ Լևոնը, եղբայրս՝ երգիչ Արամոն, և երգահան Արա Գևորգյանն իր դստեր` Անիի հետ ուղևորվեցինք Նորշեն: Հետո պարզվելու էր, որ Անի անունով 51-րդ աղջնակն է ՀՀ դրոշը բարձրացնում պետական սահմանին: Հայոց ցեղասպանության 106-րդ տարելիցի օրը հայ-թուրքական սահմանին, պատմական Անի մայրաքաղաքին շատ մոտ 21 մետր բարձրության վրա վեր է խոյանում հայոց եռագույնը, որն, ի դեպ, Հայաստանում տեղադրված ամենամեծ դրոշներից է, շատ հստակ երևում է սահմանից այն կողմ:
Կոմանդոսը ցանկանում էր, որ մեր պետությունը դուրս գար ամեն ինչից հաղթանակած․ նախարար
Շիրակի Անիավան խոշորացված համայնքի ղեկավար Մարտիրոս Միրոյանը շատ տարիներ առաջ է եռագույնը տեղադրել հայ-թուրքական սահմանին գտնվող Նորշենում, որն ավելի շատ հայտնի է Խարկով անունով: Դրոշի տեղադրման նախաձեռնությունը հետաքրքիր պատմություն ունի: 1990-ականներին տեղաբնակ Մարտիրոսը նկատում է, որ գետի մյուս ափին` բերդաքաղաքի ավերակների մոտ գտնվող թուրքական Օջաքլ գյուղում, որի անունով երբեմն թուրքերը կոչում են Անին, ամեն ամիս թուրքական կիսալուսնով դրոշ է բարձրացվում: Որոշում է՝ ինչ գնով էլ լինի, գետի այս ափից ծածանել եռագույնը: Իր ուժերով և քաղաքաբնակ, հայրենադարձ երկու դերձակ եղբայրների ջանքերով հաջորդ տարի իրականացնում են միջոցառումը, որը հետագայում դառնում է պարտադիր արարողություն:
Կանգնած ենք սահմանապահ ուղեկալի փշալարերի դիմաց: Ռուս սահմանապահ սպան ջերմորեն բարևում է և հավաքում անձնագրերը: Ներկաների մեջ են նաև նախաձեռնության հովանավորները` ռուսաստանաբնակ Ասլանյան, Խռանյան և Գրիգորյան ընտանիքների անդամները: Պարզվում է, որ այս միջոցառումն ու նախաձեռնությունը, ցավոք, չունի պետական հովանավորում։ Նախաձեռնությունը հնարավոր է դարձել նշված ընտանիքների աջակցության շնորհիվ:
Մոտ երեսուն հոգի ենք: Շուտով սպան վերադառնում է, բացում դարպասները: Մեքենաներով մտնում ենք ներս: Տարօրինակ ու նոր զգացում է` արյամբ և մտքով փոխադրվում ես անցյալ, դեպի նախնիներիդ գիրկն ու Էրգիրը: Տղաս անշարժ քարացել է՝ Անին ափի մեջ է: Երևի ամբողջ կյանքում կհիշի այս ապրիլի 24-ը: Բոլորի մոտ նույն զգացողությունն է: Խունկ ենք ծխում հսկայական դրոշի կողքին տեղադրված խաչքարի տակ: Մարտիրոսը սկսում է արարողությունը:
Թիֆլիսցի տղան, կամ ինչու Արկադի Տեր-Թադևոսյանը այդպես էլ չայցելեց հայրենի Թբիլիսի
Դիմացս Անին է, միջնադարյան հայկական ավերված բերդաքաղաքը։ Երևի պատմական Հայաստանի ամենագեղեցիկ մայրաքաղաքն է, բայց, ցավոք, գտնվում է Թուրքիայի Հանրապետության Կարսի մարզում՝ Հայաստանի Հանրապետության սահմանին։ Կառուցվել է 961-1045 թվականներին Ախուրյան գետի աջ ափին գտնվող եռանկյունաձև սարահարթի վրա` որպես Բագրատունիների թագավորանիստ մայրաքաղաք։ Անին հայտնի է որպես «Հազար ու մի եկեղեցիների քաղաք», որոնց թվում է նաև կաթողիկոսանիստ Մայր տաճարը։ Միջնադարում այստեղով էին անցնում բազմաթիվ առևտրական ճանապարհներ։ Քաղաքում կային բազմաթիվ պալատներ ու հասարակական կառույցներ։ Անին շրջապատված էր երկշերտ՝ Աշոտաշեն ու Սմբատաշեն պարիսպներով, իսկ քաղաքի կենտրոնում գտնվում էր միջնաբերդը։ Հայկական աղբյուրների համաձայն՝ Անին ունեցել է 100-200 հազար բնակիչ։ Այդ ժամանակ աշխարհում կային մի քանի խոշոր քաղաքներ՝ Բաղդադը (Միջագետք), Դամասկոսը (Սիրիա), Կոստանդնուպոլիսը (Բյուզանդական կայսրություն), Կորդովան (Արաբական Իսպանիա)։ Անին լքվել է 1319 թվականի երկրաշարժից հետո։ Այժմ այն բնակեցված չէ:
Փոխում ենք դրոշը ու բարձրացնում: Նոր եմ հասկանում «հույս» բառի իմաստը: Վեցամսյա հիասթափություններից հետո ինքնություն պահպանելու հույսը փյունիկի պես հառնում է մոխրից ու դրոշի ձևով ծածանվում` խորհրդանշելով ապրելու և արարելու մղումը: Տղաս հենց հիմա ու այստեղ խոստանում է, որ հայոց պատմությունն ու հայոց լեզուն անթերի է սովորելու: Ինքնամաքրում ու վեհացում: Բոլորս ենք դա զգում: Մոտենում եմ Արամոյին ու Արային: Գլխումս հնչում է Արայի հայտնի «Արցախ ստեղծագործությունը», ինչն այս պահին առավել քան խորհրդանշական է....
Տպավորված և հույսով լցված`վերադառնում ենք Երևան: Երևի ինչ-որ բան կփոխվի դեպի լավը: Հույսը վերջինն է մեռնում: Լուռ ենք: Ռադիոընդունիչը բարձր միացրած է: Լսում ենք վերջին նորությունները: Վերջապես ԱՄՆ նախագահն արտասանեց «ցեղասպանություն» բառը: Իրավական տեսանկյունից ցեղասպանության վերաբերյալ կոնվենցիան հետադարձ ուժով չի կիրառվում, ասում է ԱՄՆ դեսպան Լին Թրեյսին: Ինչ վերաբերում է իրավական հետևանքներին, Հայոց ցեղասպանությունը տեղի է ունեցել է ունեցել 1915 թվականին։ Ցեղասպանության վերաբերյալ կոնվենցիան ընդունվեց 1951 թվականին, և մեր ընկալումն այն է, որ իրավական տեսանկյունից կոնվենցիան հետադարձ ուժով չի կիրառվում։ Ինչ վերաբերում է թուրք–ամերիկյան հարաբերություններին, ապա Թուրքիան ԱՄՆ-ի կարևոր դաշնակիցն է ՆԱՏՕ-ի շրջանակում։ Այսպես է եղել անցյալ դարի քսանական թվականներին:
Պատմությունը նույնությամբ կրկնվում է: Զուգադիպություն: Չէի ասի: Կորցրինք Անին, Վանը, Մուշը, Բիթլիսը... Հիմա էլ Շուշին, Դադիվանքը, Դիզափայտը... Արդեն վտանգի տակ է Սյունիքը: Մինչև ո՞ւր ու ինչքա՞ն... Պետք է հասկանանք պահի լրջությունը: Կորցրել ենք մեր պետության սուբյեկտայնությունը և ազգային ինքնությունը, ինչն արդեն փաստ է, հիմա էլ սուվերեն պետության տարածքները կտոր-կտոր են անում, մինչև ո՞ւր...
Հույսը, ինչպես նշում էր լուսահոգի լեգենդար Կոմանդոսը, նոր սերունդն է, որը կմեծանա ազգային արժեքների գնահատմամբ ու կատարվածի հիշողությամբ, կկարողանա թեքել պատմության անիվը ի օգուտ մեզ`դեպի ազգաստեղծ ու ազգապահպան գործը: Եթե գեթ մեկ անգամ կանգնեք դեպի երկինք սլացող եռագույնի տակ ու ձեր առջև հառնեն ժամանակի ամենահզոր մայրաքաղաքի ավերակները, որն այժմ թշնամի պետության տարածքում է, կհասկանաք պահի լրջությունն ու ողբերգությունը: Ոչ ոք և ոչ մի երկիր չի տալու և չի կարող տալ այս հարցերի լուծումը, բացի մեզնից: Հույսով մնանք։