Միաժամանակ, ԱՄՆ նախագահի կողմից հայ ժողովրդի ողբերգությունը գնահատելիս «ցեղասպանություն» եզրույթն օգտագործելու նախադեպը ստեղծվել է դեռ 1982 թ–ին։ Այդ մասին ավելի մանրամասն` Sputnik Արմենիայի սյունակագրի հոդվածում։
Ամենից առաջ նշենք, որ ցեղասպանության փաստն ընդունած երկրների մեծամասնությունում 1915 թ–ի իրադարձություններին գնահատական են տվել օրենսդիր իշխանության մարմինները, այլ ոչ թե պետության ղեկավարները։ Եթե այդպես է, ապա մենք կարող էինք Միացյալ Նահանգները դասել այդ շարքը դեռ երկու տարի առաջ։ Չէ՞ որ 2019 թ–ի հոկտեմբերին ԱՄՆ–ի Ներկայացուցիչների պալատը, այնուհետև, նույն տարվա դեկտեմբերին, Կոնգրեսի սենատն ընդունեցին բանաձևեր, որոնք երիտթուրքերի ոճրագործությունը որակում են որպես ցեղասպանություն։
Եթե դատել գործադիր իշխանության կառույցների գործողություններից, ապա կարող ենք պնդել, որ պաշտոնական Վաշինգտոնը փաստացի ճանաչել է Հայոց ցեղասպանությունը դեռ 1951 թ–ին, երբ ԱՄՆ–ը դիմել է ՄԱԿ Միջազգային դատարան` 20–րդ դարում իրագործված ցեղասպանությունների զոհերին աջակցելու հայտարարությամբ։
Ջո Բայդենը պատրաստվում է ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը. Wall Street Journal
Այդ փաստաթղթում ոչ միայն հիշատակվել են Օսմանյան կայսրության կառավարիչների հանցագործությունները հայերի, հույների և ասորիների նկատմամբ, այլ նաև ընդգծվել է դրանց համապատասխանությունը ՄԱԿ-ի 1948 թ–ի «Ցեղասպանության հանցագործությունը կանխելու և դրա համար պատժի մասին» կոնվենցիայի չափանիշներին։
«Թուրքերի կողմից հայերի և այլ քրիստոնյաների կոտորածները, միլիոնավոր հրեաների և լեհերի ջարդերը` իրականացված ֆաշիստների կողմից, ցեղասպանության վառ օրինակներ են», – նշվել է հայտարարությունում։
Ավելի հստակ անհնար է ասել։ Այնպես որ, բոլորովին պարտադիր չէ սպասել Բայդենի կողմից «ցեղասպանություն» տերմինն ասելուն, որպեսզի ԱՄՆ–ը համարենք այդ պատմական փաստը պաշտոնապես ընդունած գերտերություն։
Թեպետ հայերի նկատմամբ երիտթուրքական ռեժիմի գործողությունների իրավական գնահատականներ ԱՄՆ–ում հնչել են նաև պետության ղեկավարի մակարդակում։
Այդ մասին անցած շաբաթ հիշեցրել է Թուրքիայի արտաքին գործերի նախարար Մևլութ Չավուշօղլուն։ Լրագրողների հետ զրույցում նա նշել է, որ «որոշ ամերիկյան նախագահներ նախկինում էլ են անդրադարձել այդ հարցին»։ Այստեղ Չավուշօղլուն լիովին իրավացի է։
1915 թ–ին հայերի կոտորածները որպես ցեղասպանություն որակած առաջին ամերիկյան նախագահը Ռոնալդ Ռեյգանն էր։ Բայց չգիտես ինչու` ընդունված է համարել, որ 1982 թ–ին նրա կողմից հնչեցրած գնահատականը չի կարող համարվել ցեղասպանության փաստի պաշտոնական ճանաչում։ Այդ մասին արտահայտվում են ոչ միայն թուրք, այլ նույնիսկ հայ փորձագետները։
Այսպես. հայտնի քաղաքագետ Սուրեն Սարգսյանը վերջերս Sputnik Արմենիային տված հարցազրույցում հայտարարել է, որ «Ռեյգանը ժամանակին օգտագործել է «ցեղասպանություն» եզրույթը, սակայն դա ամերիկյան վարչակազմի դիրքորոշումը չի եղել, քանի որ «ցեղասպանություն» բառը ելույթի տեքստում ներառել է Սպիտակ տան ղեկավարի օգնականներից մեկը` ծագումով հայ»։ Ոչ մի դեպքում չցանկանալով նսեմացնել Սարգսյանի հեղինակությունը, որը ղեկավարում է Ամերիկյան ուսումնասիրությունների հայկական կենտրոնը, թույլ տվեք չհամաձայնել նրա հետ:
Ձախողել չկա. թանգարանը «գնացել» է Հայոց ցեղասպանությունը վերապրածների ընտանիքների հետքերով
Կառարկեմ` ձեռքիս տակ ունենալով փաստեր։ Բանն այն է, որ 2012 թ–ի գարնանը Լոս Անջելեսում ես հնարավորություն ունեցա անձամբ շփվել Սպիտակ տան այդ հայի հետ։ Նրա հետ զրույցը լույս սփռեց գրեթե 30–ամյա վաղեմության իրադարձությունների վրա։
Ծնունդով Կեսարիայից և Խարբերդից հայ փախստականների հետնորդը` հայտնի քաղտեխնոլոգ Քեն Խաչիկյանը, 1982 թ–ին գլխավորել է Սպիտակ տան սպիչռայթերների բաժինը։ Հենց նա է գրել ԱՄՆ 40–րդ նախագահի ելույթների մեծ մասի տեքստերը։ Հոլոքոստի զոհերի հիշատակի հերթական օրվա նախօրեին Ռեյգանը հանձնարարել է նրան ուղերձ պատրաստել հրեա ժողովրդի համար (արխիվներում այդ փաստաթուղթը նշվում է որպես «1981 թ–ի ապրիլի 22–ի №4838 հռչակագիր»)։
Նախագահը Խաչիկյանի հետ քննարկել է միայն ուղերձի հիմնական շեշտադրումը։ Ռեյգանը խնդրել է տեքստը հնարավորինս սրտառուչ և համոզիչ դարձնել։ Նման դեպքերում զգացմունքները բոլորովին չեն խանգարում։ Ողբերգության ծավալները և դրա պատշաճ իրավական ու քաղաքական գնահատականի նշանակությունը ներկայացնելու համար Խաչիկյանը որոշել է հիշեցնել նաև ցեղասպանությունների մասին, որոնք իրենց մասշտաբով նման են Հոլոքոստին։
ՄԱԿ-ը չի մեկնաբանել ԱՄՆ-ի կողմից Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչելու մտադրության մասին լուրը
Ստորև ներկայացնում եմ մի հատված հարցազրույցից, որն ինձ անձամբ տվել է նախագահի սպիչռայթերը.
«Ես մտածեցի, որ դա Հայոց ցեղասպանության թեմային անդրադառնալու լավ առիթ է։ Ես այն հիշատակել եմ 1975 թ–ին կամբոջացիների կոտորածների և մյուս նմանատիպ հանցագործությունների հետ միասին։ Ես նշել եմ, որ հայերի հետ կատարվածն իսկական ցեղասպանություն էր, որն իրագործվել է նույն միջոցներով և նույն նպատակով, ինչ Հոլոքոստը»։
Վերջնական խմբագրմամբ նախագահի ելույթի այդ պարբերությունն ուներ հետևյալ տեսքը. «Այսօր մենք պետք է գիտակցենք և հասկանանք, որ հանցավոր կառավարությունները, որոնք իրագործել են ցեղասպանություններ, պետք է ընդունեն իրենց անցյալը և զղջան։ Այսօր դրանք ոչ միայն պատմության սպիներ են, այլ նաև մարդկության հավերժ պարտք նրանց առաջ, ովքեր իրենց մաշկի վրա են զգացել այդ սարսափները։ Հոլոքոստի, ինչպես նաև դրանից առաջ իրագործված Հայոց ցեղասպանության, դրան հաջորդած կամբոջացիների ցեղասպանության, ինչպես նաև մյուս ազգերի նկատմամբ բազմաթիվ հալածանքների դասերը երբեք չի կարելի մոռանալ»։
Հայոց ցեղասպանության և Հոլոքոստի միջև զուգահեռն իսկապես եղել է «Սպիտակ տան էթնիկ հայի» նախաձեռնությունը։ Բայց դա չի նշանակում, որ նրա ընտրած ձևակերպումներն արհեստականորեն պարտադրվել են Սպիտակ տանը։
Չէ՞ որ ուղերձի տեքստը նախագահի վերջնական հաստատմանը ներկայացնելուց առաջ Խաչիկյանը համաձայնեցրել է բոլոր զգայուն հարցերը պետքարտուղարի տեղակալի օգնականի, ինչպես նաև նախագահի` ազգային անվտանգության հարցերով գլխավոր խորհրդականի հետ։ Այդ ժամանակ այդ պաշտոնը զբաղեցրել է Ուիլյամ Կլարկը, որն ավելի ուշ դարձել է ԱՄՆ ներքին գործերի նախարար։
Խաչիկյանն ինձ պատմեց, որ Կլարկին խնդրել է ուշադրություն դարձնել հատկապես հայերի կոտորածների մասին նախադասությանը, որպեսզի հետագայում նրա նախաձեռնությունը սխալ չմեկնաբանվի։ Կլարկի մոտ հարցեր չեն ծագել։ Նա նույնիսկ զարմացել է, որ սպիչռայթերն ավելորդ զգուշություն է ցուցաբերում։
«Բայց չէ՞ որ այն, ինչ գրել ես, բացարձակ ճշմարտություն է», – ասել է նա։
Ռեյգանը նույնպես ուշադրություն է դարձրել Հայոց ցեղասպանության և Հոլոքոստի միջև զուգահեռին։ Ոչ մի խնդիր չտեսնելով, նախագահը հավանություն է տվել տեքստին` հաստատելով իր ստորագրությամբ։ Ապրիլի 22–ին (Հայոց ցեղասպանության 82–րդ տարելիցից երկու օր առաջ) Ռեյգանն ընթերցել է հրեաներին հասցեագրված ուղերձը իրեն բնորոշ արտիստիզմով` ճիշտ ընդգծելով բոլոր իմաստային շեշտադրումները։
Հայոց ցեղասպանության քարտեզը Օսմանյան կայսրությունում
Խաչիկյանը հիշում է. «Ես պարտավոր էի ամեն ինչ համաձայեցնել նրանց հետ, ովքեր պատասխանատու են երկրի արտաքին քաղաքականության համար։ Ես կարողացա նրանց համոզել, որ իմ նախաձեռնության մեջ ոչինչ չկար, որը կարող էր հակասել ԱՄՆ պաշտոնական մոտեցումներին։ Թուրքերը, իհարկե, վրդովված էին։ Բայց ես վստահ եմ, որ օգտակար գործ եմ արել ոչ միայն հայերի, այլ նաև բոլոր ժողովուրդների համար, քանի որ ցեղասպանությունների ճանաչումը և դատապարտումն օգնում է կանխել դրանց կրկնությունը»։
Ինչպե՞ս չհամաձայնել Խաչիկյանի հետ։
Մեր հայրենակիցն անգնահատելի ավանդ է ունեցել Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման գործում։ Նրա գրած ելույթը ոչ միայն բարձրացրել է ցեղասպանության թեմայի նկատմամբ հետաքրքրությունը, այլ նաև ստիպել ամբողջ աշխարհի հայերին հավատալ նրան, որ արդարության հասնելուն ուղղված նրանց ջանքերը կարող են արդյունքի հանգեցնել։
Նույն 1982 թ–ի ապրիլի 24–ին ԱՄՆ նախագահն առաջին անգամ ելույթ է ունեցել Հայոց ցեղասպանության զոհերի սերունդներին ուղղված ուղերձով։ Դրանից հետո այդ ուղերձն ավանդական է դարձել։ Եվ եթե այս տարի ԱՄՆ 46–րդ նախագահը հաստատի գրեթե 30 տարի առաջ Ռեյգանի հնչեցրած գնահատականը, ապա դա շատ առումներով կլինի Խաչիկյանի շնորհիվ։
ԱՄՆ–ի կողմից Ցեղասպանության ճանաչումը կարող է սաստել Թուրքիային. Հարություն Մարության