Խորհրդային մարդու առաջին թռիչքը տիեզերք մարդկության պատմության մեջ նշանակալից իրադարձություն դարձավ: Այն հաճախ իր մասշտաբներով համեմատում են Ամերիկայի հայտնագործության հետ: Հայաստանը, ինչպես խորհրդային մյուս հանրապետությունները, մեծ ջանքեր գործադրեց տիեզերքի զարգացման և յուրացման գործում: Sputnik Արմենիան տիեզերք մարդու առաջին թռիչքի 60-ամյակի կապակցությամբ հետաքրքիր փաստեր է հավաքել հայ գիտնականների դերի մասին:
Ավելի լավ, քան NASA–ի մոտ
Հայաստանում սարքեր էին ստեղծվում, որոնք իրենց ցուցանիշներով գերազանցում էին NASA–ի ամերիկյան անալոգները, և այդ հարցում առանցքային դերակատարում ունեցավ Գրիգոր Գուրզադյանը։ ԽՍՀՄ տիեզերագնացության մեջ առանցքային որոշ ուսումնասիրություններ հնարավոր չէ պատկերացնել առանց Գուրզադյանի ստեղծած «Օրիոն» աստղադիտակների:
Գուրզադյանի որդին` «Տիեզերաբանություն և աստղաֆիզիկա» կենտրոնի ղեկավար Վահագն Գուրզադյանը հիշում է, որ մթնոլորտից դուրս տիեզերքի ուսումնասիրման առաջին աշխատանքներն իրականացվել են Սերգեյ Կորոլյովի բալիստիկ հրթիռների կիրառմամբ։ Սակայն այդ միտքը կոնստրուկտորին, կարելի է ասել, տվել է հենց Գուրզադյանը։
«Հայրս Կորոլյովին առաջարկեց ձևափոխել բալիստիկ այդ հրթիռները (որոնք ստացել էին Ф-5-В անվանումը – խմբ.), որպեսզի գլխիկները տեղավորվեն սարքի մեջ»,– ասում է Գուրզադյանը։
Նա նշեց, որ առաջին գործարկումը փետրվարի 15-ին էր՝ գաղտնի տիեզերակայանից։ Այդ օրը արևի խավարում էր, ու գործարկումը ձախողման էր մատնված. հրթիռը պայթեց որոշակի բարձրության վրա` այդպես էլ թիրախին չհասնելով։ Սակայն փորձարկումներն այդքանով չավարտվեցին։ Հետագայում հրթիռը կրկին գործարկվեց ու անցավ անհրաժեշտ փորձարկումները։
Գուրզադյանի հեղինակած աստղադիտակը տեղադրված է «Կոսմոս 309» հետախուզական արբանյակի (գործարկվել է 1969 թվականին Պլեսեցկի տիեզերակայանից) մոդուլի վրա։ Աստղադիտակը կամ ինչպես այն հաճախ անվանում են՝ «հայկական արբանյակը», առաջին անգամ առանձնացել և ինքնավար դիտարկում է իրականացրել։ Այսօր այդ աստղադիտակը պահվում է Երևանի տիեզերքի թանգարանում։
Բացի այդ, Գուրզադյանի աստղադիտակների շնորհիվ ուսումնասիրություններ են իրականացվել և ստացվել թույլ աստղերի՝ աշխարհում առաջին ուլտրամանուշակագույն սպեկտրները։ Առաջինը, ով աստղագիտական դիտարկումներ կատարեց «Օրիոն-1» աստղադիտակով մթնոլորտից դուրս, տիեզերագնաց Վիկտոր Պացաևն էր։
Մեկ այլ առանցքային կերպար էր տիեզերական կենսաբանության և տիեզերական բժշկության հիմնադիրներից մեկը` Նորայր Սիսակյանը։ Ինչպես իր հրապարակման մեջ գրում է Դմիտրի Աբազովը, այսօր կենսաքիմիայի մի քանի նոր ուղղությունների համար պարտական ենք Սիսակյանին: Նա նաև տիեզերագնացների ընտրության և նախապատրաստման գիտական սկզբունքների հիմքը դրեց:
Եվ եթե մեկ այլ հիանալի խորհրդային գիտնական Անդրոնիկ Իոսիֆյանի ղեկավարությամբ XX դարի կեսերին մշակվեց ու գործարկվեց «Օմեգա» արբանյակը (նա նաև հրթիռների համար էլեկտրամեխանիկական սարքեր է ստեղծել), ապա լուսնագնացի ինքնագնաց շասիի գլխավոր կոնստրուկտորը ինժեներ Ալեքսանդր Քեմուրջյանն էր։ Նրա մշակման շնորհիվ 1970 թվականին Լուսին է հասցվել աշխարհում առաջին ավտոմատ «Լուսնագնաց-1» կայանը:
Հայն էլ է այնտեղ եղել
Առանձնահատուկ հարկ է ընդգծել ամերիկահայ տիեզերագնաց Ջեյմս Ֆիլիպ Բաղյանի (Կունդեբաղյան) ավանդը, ով 1989 թվականին իր առաջին թռիչքը կատարեց տիեզերք` այն նվիրելով պատմական հայրենիքին։ Նա նաև բժշկական գիտությունների դոկտոր է, երկար տարիներ աշխատել է Լինդոն Ջեքսոնի անվան տիեզերական կենտրոնում, մասնակցել թռիչքներին անձնակազմի նախապաստրաստմանը։
Գունավոր ու բացառիկ. վերականգնվել է 1962 թ.–ի Յուրի Գագարինի ելույթի տեսաձայնագրությունը
Եվս մեկ թռիչք նա իրականացրել է «Կոլումբիա»–ով և ուղեծրում մնացել շուրջ 9 օր` 218 ժամ` 146 պտույտ կատարելով մոլորակի շուրջ։ Պարգևատրվել է NASA–ի հատուկ մեդալով։
Սրանք տիեզերական ծրագրերի զարգացման և տիեզերքի յուրացման մեջ հսկայական ավանդ ունեցած հայ գիտնականների միայն մի քանիսի անուններն են։