Ինչպես Ռուսաստանի ժողովրդական նկարիչը «գրավեց» Կարսի ամրոցը

Մոսկվա, Ռուսաստանի Գեղարվեստի ակադեմիայի նախագահություն։ Սպիտակ սրահ։ Մոլբերտ, որի վրայի կտավը մինչև պահի հասունանալը ծածկված է կտորով։ Սրահում Մոսկվային հայտնի շատ հայեր կան, բայց գլխավոր գործող անձը Եվգենի Մաքսիմովն է՝ ակադեմիկոս, Ռուսաստանի ժողովրդական նկարիչ, Ռուսաստանի արվեստի վաստակավոր գործիչ։ Մաքսիմովի «Կարսի ամրոցի գրավումը ռուսական զորքերի կողմից» կտավի առաջին ցուցադրությունն է։

Ինչո՞ւ Կարսը։ Ամեն ինչ սկսվեց 2012թ․-ին, երբ «Սիստեմա» ԲՖԿ-ի նախագահ, հայտնի հասարակական գործիչ Սերգեյ Մնդոյանցը Կարս-Էրզրում-Բայազետ-Վան-Մուշ-Սարիղամիշ այցելություն էր կազմակերպել։ Յուրաքանչյուր հայի սրտին մոտիկ երթուղի։

Ինչ-որ մեկը (Անդրանիկ Միհրանյանը) սիրողական ֆիլմ էր նկարում, Սերգեյ Մնդոյանցն իր տպավորությունները գրի էր առնում օրագրում, իսկ Եվգենի Մաքսիմովը նույնն էր անում, միայն թե էսքիզների տեսքով, որոնցից հետո ծնվեց վերոնշյալ ճակատամարտի նկարը։ Հրավիրված հասարակությունը հետաքրքրությամբ լսում էր պատմությունն այն մասին, թե ինչպես է սկսվել և ինչ ավարտ է ունեցել ճակատամարտը հնամենի Կարսի՝ Կարսի հայկական թագավորության մայրաքաղաքի համար, որը վերածվեց թուրքական ամրոցի:

Մենք մահացածների հետ կռիվ չենք էնե. ինչո՞ւ մարդիկ չեն ուզում հեռանալ Ամասիայից

Այն կառուցվել էր 1850-ականներին և դարձել Թուրքիայի ամենահզոր ամրոցներից մեկը։ Ամրությունների չորս խումբ՝ վեց մետր բարձրությամբ և մինչև տասը մետր հաստությամբ բերդապատնեշներով։ Ամրոցները միմյանց միանում էին խրամատներով, որոնց միջև կանգնած էին դաշտային մարտկոցները։ Այստեղ զինապահուստներ կային, զորանոցներ, վառոդի պահեստներ։ Ամրությունների և խրամատների առջևում մինչև երեք մետր խորությամբ և մինչև 18 մետր լայնությամբ խրամափոսեր էին։

Եվ ամենակարևորը՝ տեղակայումը։ Ամրոցը բարձունքի վրա էր և կարծես սավառնում էր վերևում` այդպիսով վերահսկելով ամբողջ շրջակա տարածքը։ Հավանաբար ոչ միայն ես հիշեցի Շուշին Արցախյան առաջին պատերազմի ժամանակ․ հապա փորձիր գրավել։ Հայերը փորձեցին և գրավեցին։ Հետո շատ անտաղանդ ձևով հանձնեցին․․․

Իսկ այդ դեպքերից շատ տարիներ առաջ ռուսական զորքերը գրավում էին Կարսը։ Ինչպե՞ս էր դա տեղի ունենում։ Մեկ շաբաթ շարունակ՝ անդադար ռմբակոծություն, ապա գրոհ ամրոցի վրա։

Թուրքական կայազորը բաղկացած էր ավելի քան 18 հազար զինվորներից ու հրամանատարներից և 303 թնդանոթից։ Ռուսական զորքը՝ 28 հազար մարդ և 126 խոշոր զենք՝ գեներալ-լեյտենանտ Լազարևի հրամանատարությամբ, որը ծնունդով Ռուսական Կայսրության Շուշի քաղաքից էր։

Մաթևոսյանի սխրանքներն ու փորձությունները. ինչպես Ղարաբաղ գյուղի մարտիկին ողջ-ողջ թաղեցին

Էլ ո՞վ կար հայերից։ Էրիվանի ջոկատի հրամանատար, գեներալ-լեյտենանտ Ա․ Տեր-Ղուկասովը, գեներալ-մայորներ Ալխազովը, Լորիս-Մելիքովը, Դենիբեկովը։ Բացի այդ՝ պորուչիկ Աբրամելիքովը, կապիտաններ Հարությունովն ու Դոլուխանովը, փոխգնդապետ Մելիքովը, ինչպես նաև կամավորների գունդը՝ գնդապետ Ենիքոլոպովի հրամանատարությամբ։

Հեռու չէր մնում նաև հայ բնակչությունը․ գործող բանակն ապահովում էին տրանսպորտով, օգնում էին վիրավորների բուժման հարցում, զորքին պարենով էին ապահովում։ Հայերը որպես ուղեկցորդ էին ծառայում, Կարսի գիշերային գրոհի ժամանակ գրոհող շարասյունի 11 ուղեկցորդներից և թարգմանիչներից 8-ը հայեր էին։

Նոյեմբերի 6-ի առավոտյան Կարսը գրավեցին։ Գրոհից հետո ողջ մնացած թուրքերի հանձնվեցին։ Փախչել հաջողվեց միայն հեծյալների մի փոքր խմբի և ամրոցի պարետ Հուսեյն-Համի փաշային։ Թուրքական զորքերի կորուստները (զոհերն ու վիրավորները) մոտ յոթ հազարն էին, ռուսներինը՝ երկու հազար երեք հարյուր։

«Հայերի մասնակցությունը 1877-1878թ․-ի ռուս-թուրքական պատերազմին» գրքի հեղինակ Վահագն Կրբեկյանի պնդմամբ` Կարսի միացումից հետո Հայաստանի Հանրապետության տարածքը կազմեց մոտ յոթանասուն հազար քառակուսի կիլոմետր։ Թե ինչ է դրանից մնացել այսօր, գիտենք, թե ինչ կարող է ստացվել, եթե չկարողանանք մնացածը պահպանել, կարելի է միայն գուշակել։

Կարսի հերոսապատումն իր հետքն է թողել նաև արվեստում։ Շատերը տեսել են և հիշում են Վասնեցովի «Կարսի գրավման լուրը» կտավը, Կիվշենկոյի «Ռուսական զորքերի մուտքը Կարս» կտավը, անգլիացի գեղանկարիչ Թոմաս Ջոն Բերքերը նկարել է «Կարսի հանձնումը, Ղրիմի պատերազմ» կտավը, Ալեքսեյ Կիվշենկոն (հայտնի «Ռազմական խորհուրդը Ֆիլիում» կտավի հեղինակը) իր նկարը կոչել է «Հաղթական մուտք», կոմպոզիտոր Մոդեստ Մուսորգսկին ստեղծել է «Կարսի գրավումը» հանդիսավոր քայլերգը նվագախմբի համար։

Կարսի հաղթական սյուժեն շարունակություն է ստացել Եվգենի Մաքսիմովի նոր, ծափողջյուններով ընդունված կտավում։ Նրա հուշերում դեռ թարմ են այցելության տպավորությունները` ցնցող բնապատկերներ, անմոռանալի բնություն և կողքին՝ շշմեցուցիչ բարբարոսություն․ ակադեմիկոսը տխրությամբ նշում է` վանքերի և հայկական մշակույթի մյուս հուշարձանների զգալի մասը քանդված է։