Վրաստանը վերջնականապես մերժեց տարածաշրջանային համագործակցության վեցակողմ հարթակ ձևավորելու Թուրքիայի նախաձեռնությունը, որը կոչված էր նպաստելու Ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորմանը: Վրաստանի արտաքին գործերի նախարար Դավիթ Զալկալիանին բացառել է Ռուսաստանի հետ նույն հարթակում իր երկրի մասնակցության հնարավորությունն ու միևնույն ժամանակ բացահայտ հայտ է ներկայացրել այն դերի համար, որն այսօր խաղում է Մոսկվան:
Որ Վրաստանը չի մասնակցելու Էրդողանի առաջարկած գործընկերության վեցակողմ ձևաչափին, պարզ դարձավ դեռևս մարտի 4-ին Անկարայում կայացած Դավիթ Զալկալիանիի և Թուրքիայի արտգործնախարար Մևլութ Չավուշօղլուի բանակցություններից հետո։ Անցած հինգշաբթի վրացական դիվանագիտության ղեկավարը պարզաբանեց պատճառները և այլընտրանքային առաջարկ արեց։ Նախաձեռնության էությունը հետևյալն է՝ Վրաստանը միջնորդ է դառնում Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև, Թբիլիսին` երկխոսության վայր, իսկ միջազգային կառույցները` ձեռք բերվող պայմանավորվածությունների իրականացման երաշխավորներ։
Խնդիրը հասկանալի է․եթե Ռուսաստանին դուրս չմղեն Ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման գործընթացից, ապա գոնե զրկեն միջնորդի մենաշնորհից։ Դժվար է հասկանալ, թե արդյոք Դավիթ Զալկալիանիի գաղափարը ենթադրում է, որ տարածաշրջանից պետք է հեռանան ռուս խաղաղապահները, որոնք այսօր խախուտ խաղաղության միակ երաշխավորներն են։ Ամեն դեպքում նախաձեռնությունն առանձնապես գրավիչ չի թվում։ Հատկապես, եթե նկատի ունենանք հիմնավորված կասկածները այն հարցում, թե արդյո՞ք Ադրբեջանից էներգետիկ կախվածության պատճառով Վրաստանը կարող է անկողմնակալ միջնորդ լինել։ Բայց գլխավոր պատճառը, որը թույլ չի տալիս հավատալ նախաձեռնության հաջողությանը, ձեռք բերված պայմանավորվածությունների կատարմանը հարկադրելու համար Վրաստանի ռեսուրսների բացակայությունն է։ Դժվար է չխոստովանել, որ այսօր նման ռեսուրսներ ունի միայն Ռուսաստանը։
Հատկանշական է, որ Դավիթ Զալկալիանիի հայտարարությունը հակասում է կոչին, որը դեռևս դեկտեմբերի 11-ին հնչեցրել է Վրաստանի նախագահը։ Ամենամյա դիվանագիտական համաժողովի մասնակիցներին ուղղված տեսաուղերձում Սալոմե Զուրաբիշվիլին ողջունել է Էրդողանի նախաձեռնությունը՝ խորին վստահություն հայտնելով, որ Վրաստանը անմասն ու պասիվ չի մնա Կովկասում համագործակցության հարթակի ստեղծման հարցում: Միաժամանակ երկրի ղեկավարը կարևորել է «Վրաստանի՝ Կովկասում միավորող դերի վերադարձը»:
Հասարակությունն այդ խոսքերն ընկալել էր որպես Էրդողանի առաջարկած ձևաչափով համագործակցության պատրաստակամություն։ Առավել ևս, որ Սերգեյ Լավրովը դա անուղղակիորեն հաստատել էր՝ նշելով, որ Ռուսաստանը ողջունում է Ղարաբաղում խաղաղության հաստատմանը միանալու Իրանի, Թուրքիայի ու Վրաստանի ձգտումը: Սակայն վրացի դիվանագետներն այն ժամանակ շտապեցին ուղղել իրենց նախագահին՝ ասելով, որ տիկին Զուրաբիշվիլիին սխալ են հասկացել։ ԱԳՆ-ի հետ խորհրդակցություններից հետո Վրաստանի նախագահի վարչակազմը պարզաբանեց, որ խոսքը ոչ թե ինչ-որ մեկի առաջարկած ձևաչափին մասնակցելու, այլ սեփական նախաձեռնության մասին էր, որը հաշվի է առնում «Կովկասում Վրաստանի պատմական, միավորող դերը»:
Էրդողանը կկարողանա՞ ԱԷԿ-ն օգտագործել ատոմային ռումբ ստեղծելու համար
Բայց վերադառնանք հենց հարթակին։ Համարձակվեմ ենթադրել, որ Վրաստանի հրաժարվելուց հետո դրա հեռանկարներն ավելի մշուշոտ կդառնան։ Էրդողանի գաղափարը իրականություն դառնալու շատ քիչ հնարավորություն ունի։ Այնուամենայնիվ, պետք է վերլուծել վեցակողմ համագործակցության գաղափարի շուրջ տարբեր երկրների մոտեցումների փոփոխության դինամիկան։ Տարածաշրջանային գործընկերային ձևաչափի ստեղծման հնարավորությունը սկսեց քննարկվել ԽՍՀՄ փլուզումից անմիջապես հետո: Առաջին անգամ կովկասյան անվտանգության պլատֆորմի ձևավորման նախաձեռնությունը, որը կոչված էր նպաստելու տարածաշրջանային հակամարտությունների կարգավորմանը, հնչեցրել է Թուրքիայի նախագահ Սուլեյման Դեմիրելը: Փորձն անհաջող էր։
Այնուհետև Մոհամմադ Խաթամիի օրոք նման նախաձեռնությամբ է հանդես եկել Իրանը և առաջարկել «3+3» բանաձևը: Նույնպես առանց շոշափելի հաջողությունների։ Ռուսաստանն այս ամբողջ ընթացքում նման նախաձեռնություններով հանդես չի եկել, բայց ամեն անգամ ողջունել է դրանք ու հաստատել է դրանց իրականացմանը մասնակցելու իր պատրաստակամությունը։
2008 թվականի օգոստոսին Անկարան կրկին համագործակցություն առաջարկեց Կովկասյան խաղաղության հարթակի շրջանակում։ Մոսկվա իր այցի ժամանակ Էրդողանը քննարկեց այդ թեման Ռուսաստանի նախագահի հետ՝ ստանալով նրա լիարժեք աջակցությունը։ Դրական ազդակներ եղան նաև Երևանից, Թբիլիսիից և Բաքվից։ Արդեն կես տարի անց՝ 2009 թվականի հունվարին, Ստամբուլում՝ հարթակի պոտենցիալ հիմնադիրներին ներկայացնող բարձրաստիճան դիվանագետների մասնակցությամբ կոնֆերանս տեղի ունեցավ։ Հայաստանը հաստատեց հարթակի հիմքում ներդրված սկզբունքներին իր հավանությունը։ Իսկ ահա Ադրբեջանը դեմ հանդես եկավ, ինչի պատճառով էլ չհաջողվեց ընդունել համատեղ ամփոփիչ հռչակագիրը։ Փոխարտգործնախարար Արազ Ազիմովը հայտարարեց, որ «Բաքուն անհնար է համարում մի հարթակի ստեղծումը, որը ճանապարհեր է հարթում Հայաստանի հետ համագործակցության համար առանց Ղարաբաղյան հակամարտությունը լուծելու»։ Միևնույն ժամանակ Էրդողանի նախաձեռնությունը կայանում էր հենց նրանում, որ փորձ արվի հակամարտությունը լուծել համագործակցության շնորհիվ։
Ադրբեջանը հետապնդում է Արցախում կռված սփյուռքահայերին՝ «մոռանալով» իր վարձկաններին
Հատկանշական է, որ այն ժամանակ Հայաստանի և Թուրքիայի դիրքորոշումները համընկնում էին, իսկ Բաքվի մոտեցումները, ըստ էության, հակառակ էին Անկարայի մոտեցումներին։ Դա զարմանալի չէ։ Չէ՞ որ «ֆուտբոլային դիվանագիտության» ժամանակահատվածն էր։ Ադրբեջանը ջանում էր ձախողել առանց նախապայմանների երկկողմ հարաբերությունները կարգավորելու Հայաստանի և Թուրքիայի փորձերը։ Անկարան, սակայն, չհրաժարվեց Բաքվին հարթակի ստեղծման մեջ ներգրավելու մտադրությունից։ Ադրբեջանում Թուրքիայի դեսպան Հուլուսի Քիլիջին նույնիսկ հայտարարեց, որ մինչև 2009 թվականի վերջ հարթակի ստեղծման մասին համաձայնագիրը կստորագրվի։ Սակայն Օսեթիայում պատերազմից հետո Մոսկվայի և Թբիլիսիի միջև սրված հարաբերությունները ստիպեցին Էրդողանին ժամանակավոր մոռանալ իր գաղափարի մասին։
Թուրքիայի առաջնորդը հարթակի ստեղծման նախաձեռնությանը վերադարձավ արդեն արցախյան 44-օրյա պատերազմից հետո։ Վեցակողմ համագործակցության մասին առաջարկով նա հանդես եկավ Բաքու իր այցի ժամանակ, որտեղ մասնակցում էր ռազմական շքերթին։ Այս անգամ Իլհամ Ալիևը երկու ձեռքով կողմ էր ու աջակցեց նախաձեռնությանը։ Վլադիմիր Պուտինը ևս հավանության արժանացրեց այն։ Սալոմե Զուրաբիշվիլու հայտարարությունն այն ժամանակ ընկալվեց որպես խաղաղապահ նախաձեռնությանը միանալու պատրաստակամության հաստատում։ Առաջարկին աջակցեց նաև Իրանը։ ԻԻՀ-ի արտգործնախարարը նույնիսկ այցելեց այն երկրների մայրաքաղաքները, որոնց հետո մտադիր էր համագործակցել սպասվող վեցակողմ ձևաչափի շրջանակում։ Այսպիսով, հարթակի 6 հավանական համահիմնադիրներից 5-ը այսպես թե այնպես արտահայտվեցին։ Պարզ է, որ այդ երկրներից յուրաքանչյուրը մտադիր է բանակցային ձևաչափն օգտագործել իր նպատակների համար։ Թեհրանի ու Մոսկվայի խնդիրը տարածաշրջանից ԱՄՆ-ին և Եվրոպային դուրս մղելն է։
Վրաստանը ձգտում է հասնել Ռուսաստանի դերի սահմանափակման։ Թուրքիան ուզում է ավելի ամուր դիրքեր զբաղեցնել Կովկասում։ Բայց Հայաստանին պետք չէ ո՛չ առաջինը, ո՛չ երկրորդը ո՛չ երրորդը։ Մեզ համար դեռ ընդհանրապես իմաստ չկա մտածելու համագործակցության նոր ձևաչափերի մասին։ Չէ՞ որ ակնհայտ է, որ մենք դեռ այն վիճակում չենք, որպեսզի կարողանանք հակազդել իրենց գաղափարները մեր վզին փաթաթելու հարևանների փորձերին։ Եթե նույնիսկ կան հարցեր, որոնք լուծում են պահանջում, դրանք ավելի լավ է քննարկել երկկող մակարդակով՝ միջազգային հանրության կողմից լիազորված միջնորդ Մինսկի խմբի համանախագահների մասնակցությամբ:
Թշնամուն գրկի մեջ խեղդելու արվեստը․ ի՞նչ խաղ են խաղում Ռուսաստանն ու Թուրքիան
Որևէ պատճառ չկա արձագանքելու մեր շահերի հետ չհամընկնող նախաձեռնություններին։ Առավել ևս, որ մեզ ոչ թե առաջարկ են արել, այլ, ըստ էության, վերջնագիր ներկայացրել։ Դեկտեմբերի 10-ին Բաքվում կայացած շքերթի ժամանակ Էրդողանը հայտարարեց, որ Հայաստանի ժողովուրդը «պետք է խելք հավաքի և սեղմի մեկնած ձեռքը, ինչի արդյունքում տարածաշրջանային գործընկերության նոր էջ կբացվի»։ Իսկ եթե մենք դա չանենք, իբրև թե խնդիրներ կունենանք։ Էրդողանի ակնարկը բավական թափանցիկ էր։ Իզուր չէր, որ նա հայտարարեց, որ «ադրբեջանական հողերի ազատագրման համար պայքարը ավարտված չէ» ու միաժամանակ հիշեց Հայոց ցեղասպանության կազմակերպիչ Էնվեր փաշային, որի «հոգին կցնծա»։
Էլ ինչպե՞ս ընկալել այս խոսքերը, եթե ոչ որպես նոր ցեղասպանության սպառնալիք։ Մի՞թե նման պայմաններում կարելի է լրջորեն խոսել հանուն խաղաղության ու համերաշխության համագործակցություն ստեղծելու մասին...