Ոգով ուժեղները չեն պարտվում
Մոտ 7 տարի առաջ Սարգիս Ստեփանյանը Հատուկ նշանակության ջոկատում էր ծառայում։ Ականապատ դաշտից վիրավոր զինվորին դուրս բերելիս ականներից մեկը պայթեց, Սարգիսը հրաշքով փրկվեց, բայց կորցրեց երկու ոտքն ու ձեռքը։ Չնայած ծանր վնասվածքներին՝ կարճ ժամանակ անց Սարգիսը, բառիս բուն իմաստով, ոտքի վրա ամուր կանգնեց։
Զինվորական ծառայությունը ոչ միայն չդադարեցրեց, այլև սկսեց ավելի ակտիվ սպորտով զբաղվել, դարձավ հաշմանդամություն ունեցողների բազկամարտի Եվրոպայի ու աշխարհի բազմակի չեմպիոն, բազմաթիվ ռեկորդներ սահմանեց, ապա հիմնեց ՀՀ հաշմանդամային սպորտի ֆեդերացիան և ստեղծեց հատուկ հարմարեցված մարզասրահ։ «Լեգենդներ» մարզասրահում փոխգնդապետ Սարգիս Ստեփանյանի օրինակով ոգևորվում ու ուժեղանում են արդեն նաև այն տղաները, որոնք ընդամենն ամիսներ առաջ Արցախում հաղթեցին մահին։
«Ողջ եմ, ուրեմն հաղթել եմ»․ Արարատ Թորոսյան` 20 տարեկան
1 տարի 10 ամիսն արդեն հետևում էին... Մարտունիում ժամկետային զինծառայությունն անցնող Արարատին ընդամենը 110 օր էր բաժանում Թալինի Արտենի գյուղում գտնվող իր տնից ու ընտանիքից։ Բայց...
«Առավոտյան 7։30-ի սահմաններում սկսվեց մեր զորամասի ռմբակոծությունը։ Իրականում, պատերազմի մասին ինչ-որ չափով տեղեկացված էինք, բայց մենք այլ օր էինք սպասում, 3 օր շուտ սկսվեց...»։
Թշնամու ծանր ռմբակոծությունը ՀՕՊ-ը հենց առաջին ժամերին շարքից հանեց։ Արարատը հիշում է՝ դրանից հետո սկսեցին բարձրանալ դեպի դիրքեր։ Մոտ 15 կմ ճանապարհը ստիպված են եղել ոտքով անցնել․մեքենաներով վտանգավոր էր, դրանք շատ արագ թշնամու թիրախում էին հայտնվում։ Արարատի պատերազմն ընդամենը 4 օր տևեց։ Հոկտեմբերի 1-ի երեկոյան ծանր վիրավորվեց ԱԹՍ-ի հարվածից, երբ փորձում էր փրկել մարտական ընկերոջը։
«Մի տղա կար, փորձում էր գռանատամյոտով խփել բեսպիլոտնիկը։ Հասկացա, որ չի տեսել մեր կողմը եկող սնարյադը։ Վազեցի, իրեն շպրտեցի, մի 3-4 մետր էլ վազեցի, դիմացս էլ 3 տղաներ էին, կարծես իրար խանգարեցինք, սնարյադն ընկավ մեր 5-ի մեջտեղը։ Մեկը մի 50 օրվա ծառայող էր, տեղում զոհվեց, մի տղայի ու իմ ոտքերը կտրվեցին, տղաներից մեկն էլ ճանապարհին մահացավ ներքին արյունահոսությունից, հինգերորդ տղայի ոտքերն էլ ասկոլկաներն էին ծակել»։
Ստեփանակերտի հիվանդանոցում Արարատը կլինիկական մահ է ունենում, իր խոսքով, անզգայացումից չի արթնանում։ Բժիշկներն աշխատում էին աննկարագրելի ծանրաբեռնված, վիրավորներին մեկը մյուսի հետևից էին բերում։ Կարծում են՝ Արարատը մահացած է։
«Նկուղային ինչ-որ տեղում զարթնեցի, լրիվ դիակներ էին։ Բժիշկը մտավ ներս, տեսավ ինձ ու վախեցավ։ Հետո ինձ տեղափոխեցին Գորիս։ Շատ արյուն էի կորցրել։ Հույսս մի պահ կորցրել էի․թուղթ ու գրիչ ուզեցի, մամայիս, եղբորս մի քանի խոսք գրեցի։ Բայց վիճակս կայունացրին ու ուղղաթիռով տեղափոխեցին Երևան»։
Մինչ այս պատմությունից արցունքներս հազիվ եմ զսպում, Արարատը լայն ժպտում է, հետո՝ ասում։
«Ողջ եմ, ուրեմն ամեն ինչ լավ է, պետք է ուրախ լինեմ»։
Հիմա աշխատում է ֆիզիկապես ուժեղանալու համար, ուզում է նախկին կազմվածքին վերադառնալ․մարզիկ է եղել, մարտարվեստով է զբաղվել, վազքի չեմպիոն դարձել։ Պետք է ավելի մկանուտ դառնա՝ պրոթեզներն օգտագործելու, հավասարակշռությունը պահելու համար։ Մարզասրահում ոչ միայն մարմնով է ուժեղանում, այլև լավ ժամանակ է անցկացնում․այստեղ մարդիկ են, ովքեր իրեն են հասկանում, ում ինքն է նրանց հասկանում։
«Գիտեի՝ փրկություն չկա, միայն մեռնել»․ Սարգիս Հարությունյան` 20 տարեկան
Սարգիսն Արցախից է... Հայրն առաջին Արցախյան պատերազմի մասնակից է, 4 եղբայրներից մեկն՝ Ապրիլյանի, վերջին պատերազմի մասնակիցներն էլ Սարգիսն ու մյուս 2 եղբայրները դարձան։ Երբ պատերազմը սկսվեց, նա Մարտակերտում էր։ Զորամասը ռմբակոծության էր ենթարկվում, միայն 2-3 ժամ անց կարողացան դուրս գալ ու բարձրանալ դիրքեր։ Մինչև հոկտեմբերի 22-ն անցկացրեց Մարտակերտի դիրքերում, հետո տեղափոխեցին Մարտունի։
«Մարտունի որ գնացի, գիտեի՝ փրկում չկա, էնտեղ միայն մեռնելն է, ուրիշ ձև չկա, զարմանում եմ, թե ոնց եմ հասել հիվանդանոց։ Էնտեղ ամեն ինչ գցում էին՝ ֆոսֆոր, ավիառումբ, կասետ, բեսպիլոտնիկ...։ Լավ բոյ էր գնում ամբողջ գիշեր, 20 ժամ արթուն էինք, 3-4 ժամ էինք քնում»։
Սարգիսի խոսքով՝ Մարտակերտից Մարտունի տեղափոխվեցին 230-ից ավելի տղաներով, 110-ից ավելին կա՛մ զոհվեցին, կա՛մ անհետ կորած են։ Դա իրական դժոխք էր, որում մի քանի անգամ հրաշքով է փրկվել։
Մարիամն աշխարհին չի լսում, բայց հավատում է՝ աշխարհը մի օր իր մասին լսելու է
Հոկտեմբերի 28-ին Սարգսի կռիվն ավարտվեց․երեկոյան ժամին ականանետի արձակած արկն ընկավ նրա ոտքերին։
«Սկզբից չհասկացա, որ ոտքերս կտրված են, հողի տակ էի մնացել... Մինչև հիվանդանոց գիտակցությունս տեղն է եղել, ամեն ինչ հիշում եմ։ Ահավոր էին խփում, սկոռին չէր կարողանում մոտենալ»։
Սարգսին տեղափոխում են Մարտունու հոսպիտալ, այնտեղից էլ՝ Ստեփանակերտ։ Նույն օրը չի հաջողվում նրան Երևան հասցնել․հիշում է՝ հիվանդանոցն այնպես էին ռմբակոծում, որ տեղափոխելն անհնար էր։
Սարգիսն արդեն պրոթեզավորվել է, վերականգնման, բուժման կուրսերն ավարտելուց հետո վերադառնալու է Ստեփանակերտ, իր տունն Արցախում է։ Իսկ քանի դեռ այստեղ է, ֆիզիկականն է նաև ամրացնում մարզասրահում։
«Ոչ միայն ֆիզիկական, մեծ օգուտ է տալիս, մեկ գալս եմ իմանում, մեկ՝ գնալս, լավ տղերքի հետ եմ ծանոթանում»,- հայացքը շուրջ պտտելով՝ ասում է Սարգիսը։
Օրեր առաջ նշանվել է սիրած աղջկա՝ Տաթևի հետ, առջևում ամուսնությունն է։ Մահին հաղթել է, ուրեմն կյանքը շարունակվում է։
«Տանկերով վրաս էին գալիս»․ Արթուր Հովհաննիսյան` 20 տարեկան
Երևանցի Արթուրը ժամկետային զինծառայող էր պատերազմի ամենաթեժ ու արյունոտ հատվածներից մեկում՝ Ջրականում (Ջաբրայիլ)։ Գումարտակի բուժակն ընդամենը 112 օրից զորացրվելու էր, բայց «ուվալնյատի» օրն ավելի շուտ ու ոչ նախատեսվածի պես եկավ...
Ջաբրայիլի դժոխքի մասին Արթուրի աչքերն են պատմում, դրանցում ամեն ինչ կա՝ արյուն, ցավ ու մահ...
«Ամեն գիշեր, երբ պառկում եմ քնելու, հիշում եմ... Աչքիս առաջ ընկեր եմ կորցրել։ Ես էի, Հայկն ու Յուրան... Յուրան զոհվեց, ես ու Հայկը վիրավորվեցինք»։
Հիշում է, թե ինչպես ադրբեջանցիները տանկերով սկսեցին առաջ գալ։
«Տանկով ուզում էր վրաս բարձրանալ... Ես տեսա էդ ադրբեջանցու դեմքը, որ ինձ ու Հայկին նկատեց ու տանկը մեր կողմ թեքեց»։
Վիրավորվելուց հետո Արթուրն ու ընկերը՝ Հայկը, երկար ժամանակ միայնակ էին, չէին կարողանում կապ հաստատել, օգնություն կանչել։ Շտապօգնության մեքենան այրվել էր, բժշկական անձնակազմն էլ՝ հետը, այնպես որ ցավը պետք էր տղամարդավարի տանել, ուժերը հավաքել՝ ողջ մնալու համար։
«Ոտքս վրաս էր, բայց տրաքած էր։ Հայկի էլ մի ձեռքի ցուցամատն էր կտրված, երկու ձեռքերն էլ բեկորներից վնասված էին, մենք մեզ վիրակապել էինք, խոսում էինք իրար հետ»։
Տղաները փրկվում են, արդեն հիվանդանոցում Արթուրի ձախ ոտքն ամպուտացնում են։
Փրկված ընկերոջ՝ Հայկի հետ հաճախ են հանդիպում, պատերազմի մասին փորձում են չխոսել, թեպետ մոռանալ էլ չեն կարողանում։
«Անհետ կորած ընկերներ ունեմ, կան զոհվածներ, մեր գումարտակից գերիներ էլ ունենք։ Եռաբլուր ես մտնում, լրիվ Ջաբրայիլն է... Ամեն օր, երբ պրոթեզը հանում, հագնում եմ, չեմ կարող պատերազմի մասին չհիշել»,- նշում է Արթուրը։
Մինչև ծառայության մեկնելը սովորում էր որպես սանիտարական փորձագետ, պատերազմից հետո ամեն ինչ փոխվել է։ Այս ամառ դիմելու է ԵՊԲՀ, ցանկանում է դառնալ վիրաբույժ կամ ատամնաբույժ։ Հիմա անգլերեն է սովորում, շուտով ծրագրավորման դասընթացները կսկսվեն, հաճախում է մարզասրահ, ուժեղանում, ապրում հագեցած կյանքով ու այս օրով։
Հ․Գ․ Արցախյան վերջին պատերազմի շատ զինհաշմանդամներ են մարզվում են այստեղ։ Տղաներն ուժեղանում են մարմնով, ամրանում՝ հոգով։
«Ռումբն ընկավ, թևերս հետ թռան...». Վարոյի տեսած իրական պատերազմն ու թևավոր երջանկությունը
«Ես փորձում եմ իմ տեսածով, իմ ապրածով օգնել իրենց հաղթահարել կատարվածը․մարդիկ կան՝ չգիտեն, թե պրոթեզն ինչ է, կարծում են՝ լավ պրոթեզ ունեցան, հաջորդ օրվանից սկսելու են վազել։ Ես իրենց բացատրում եմ, որ փուլ առ փուլ դեռ դժվարություններ պետք է գան, այստեղ չպիտի կոտրվես... Իրենց պատրաստում ենք, գիտակցում են իրավիճակն ու փորձում են ունեցածը պահպանել, ավելի ուժեղացնել ու հենվել դրա վրա»,- ասում է 38-ամյա փոխգնդապետ Սարգիս Ստեփանյանը։ Պատերազմի օրերին ու դրանից հետո էլ Սարգիսն այցելում էր հիվանդանոցներ, հանդիպում տղաների հետ, ոգևորում, իր օրինակով ցույց տալիս, որ ցանկացած իրավիճակ կարող է մի նոր բանի սկիզբ դառնալ։
Ի դեպ, 3 վերջույթները կորցրած բարձրաստիճան զինվորականն այս պատերազմում էլ առաջնագծում էր՝ ամենաթեժ կետերում, վիրավորների էր տեղափոխում և ոչ միայն, անգամ Քարինտակի մոտ «Սմերչի» հարվածից հերթական վիրավորումը ստացավ։ Ոգով ուժեղներն անհաղթելի են...