Անդրեյ Կոց
ԱԹՍ-ների ահաբեկչություն
Վերջին շաբաթներին Ստեփանակերտում ամենատարածված հագուստը զինվորականն է, որը միանման է թե՛ Հայաստանի, թե՛ Արցախի զինծառայողների համար։ Այդ համազգեստից է բաժանվել նաև բազմաթիվ կամավորականների։
Խրամատներից ու բլինդաժներից դուրս գալով՝ նրանք խմբերով շրջում են չճանաչված հանրապետության մայրաքաղաքում։ Կանգնում են կառավարության շենքի մոտակա հրապարակում, մեկը մյուսի հետևից ծխում, հերթ կանգնում մթերային խանութներում ՝ թեյի ու արագ պատրաստվող ապուրների համար։ Բոլոր խոսակցությունները նոր լռած պատերազմի մասին են։ Հարցին, թե ինչու տուն չեն վերադառնում, կարճ պատասխան են տալիս. «Շարունակությանն ենք սպասում»։
Արման Գարանյան
«Ես այստեղ եմ եկել մարտական գործողությունների երկրորդ օրը՝ երկու եղբայրներիս հետ»,- ՌԻԱ Նովոստիի թղթակցին պատմում է Արման Գարանյանը՝ մորուքավոր հայ տղամարդը։ Արդեն 18 տարի է՝ նա երկու դուստրերի հետ ապրում է Մոսկվայում։ Երրորդ եղբայրը մնացել է այնտեղ, հոգում է ընտանիքի կարիքներն ու զբաղվում Արցախին հումանիտար օգնություն ցուցաբերելու հարցերով։
«Սկզբում կռվել եմ հյուսիսում, իսկ վերջում իմ ստորաբաժանումն ուղարկեցին Շուշիի մոտ։ Հենց այնտեղ էլ հասկացա` ինչ է իսկական մղձավանջը։ Հակառակորդը բազմակի շատ էր, հարձակվում էին ալիքներով։ Մեկին հետ ես մղում, նահանջում են, իսկ նրանց հետևից հաջորդ ալիքն է գալիս։
Բայց այս պատերազմում ամենասարսափելին այն էր, երբ ձեռքիդ միայն «Կալաշնիկով» է, իսկ քեզ վրա հարվածային անօդաչուներ են հարձակվում։ Հավանաբար ինձ փրկեց այն, որ ծառայակիցներիս հետ տեղաշարժվում էի մարդատար մեքենաներով։ ԱԹՍ-ները գլխավորապես թիրախավորում էին զինծառայողներ տեղափոխող ռազմական բեռնատարները։ Նրանց հարվածներից մեր շատ եղբայրներ զոհվեցին»։
Կամավորականները միաբերան հաստատում են, որ հատկապես Թուրքիայից ու Իսրայելից գնված անօդաչուներն են ադրբեջանական զինուժին գերակշռություն տվել։ Անտեսանելի ու անաղմուկ են, և դրանցից փրկություն չկա։ Հրետակոծության կամ հրթիռակոծության ժամանակ ավելի հեշտ է. թռիչքի ժամանակ արկերն ու հրթիռներն իրենց մատնում են բզզոցով, ու մի քանի վայրկյան ժամանակ է լինում, որ թաքնվես խրամատում։ Կամավորականները, սակայն, ինքնատիպ ելք էին գտել, որպեսզի քիչ թե շատ անվտանգ դարձնեն երկինքը։ Նրանք իրենց դիրքերից բավական հեռավորության վրա հարյուրավոր անվադողեր էին այրում՝ այդպիսով խաբելով ԱԹՍ-ների զգայուն ջերմադիտակներին։
Ոչ պակաս հնարամիտ ելք էին գտել դիվերսանտների դեմ։ Գիշերը լեռներում տեսանելիությունը գրեթե զրոյական է մթության ու մառախուղի պատճառով։ Որպեսզի նախօրոք իմանան ադրբեջանցիների դիվերսիոն խմբերի մոտենալը, մարտիկները դիրքերի մոտակայքում կարտոֆիլի չիփս էին շաղ տալիս։ Հետո նստում՝ լսում էին։ Հենց խշրտոց էր լսվում, ուրեմն թշնամին մոտենում է, պետք է տագնապ հնչեցնել։
Ուժերի անհավասար հարաբերակցություն
Հարցին, թե ինչու առաջին պատերազմին հաջորդած գրեթե 30 տարում Ղարաբաղը չեն վերածել բունկերներով, ականապատ դաշտերով, ամրացված շրջաններով ու ազդանշանային ժամանակակից համակարգով պաշտպանված ամրոցի, կամավորականները, պարզ է, չեն կարող պատասխանել։ Միայն նշում էին Հայաստանի իշխանություններին, որոնք, ըստ կամավորականների, ֆինանսավորմամբ երես չեն տվել Արցախին։
Ըստ էության միակ բանը, որ Ղարաբաղի պաշտպանության բանակը կարողացավ լավ համակարգել, հրետանային ստորաբաժանումների փոխգործակցությունն էր։ Հենց հաուբիցային մարտկոցները, որոնք հասցրին վաղօրոք խրամատավորվել ու ոչնչացնել տեղանքի կողմնորոշիչները, ադրբեջանական զինուժին կենդանի ուժի ու տեխնիկայի առավելագույն կորուստներն են պատճառել։
Նարեկ Ջանինյան
Հրետանավորների մեջ էլ քիչ չեն կամավորները։ Օրինակ` 21-ամյա Նարեկ Ջանինյանը։ Երկու մետր հասակով երիտասարդն Արցախ է եկել Երևանից։ Ավելի վաղ երկու տարի ապրել է Իսպանիայում, իսպաներենից հայերեն թարգմանություն է սովորել։ Նաև ժամկետային ծառայություն է անցել որպես հրետանավոր։ Պատերազմի ժամանակ պաշտպանել է Մարտակերտը։
«Դեռ չէի հասցրել մոռանալ` ինչպես է պետք օգտվել հեռաչափից ու անկյունաչափից,-ասում է Նարեկը,- այդ պատճառով ինձ միանգամից ուղարկեցին հրետանային ստորաբաժանում։ Ծառայության փորձ չունեցող իմ հասակակիցներին, որոնք խրամատներում մեծամասնություն էին, նշանակեցին հրաձիգներ կամ արկեր տեղափոխողներ։ Մեր հրամանատարներն առաջին պատերազմի փորձ ունեցող մարդիկ էին։
Ես չէի կարող նստել տանը։ Տանջում էր միտքը, որ քանի դեռ քնած եմ իմ մահճակալին, ինչ-որ մեկն այնտեղ՝ առաջնագծում, հսկում է իմ հանգիստը։ Հավաքեցի իրերս, հրաժեշտ տվեցի ծնողներիս ու գնացի պատերազմ։ Ինձնից պահանջվում էր որոշել մինչև թիրախն ընկած հեռավորությունը, դրա կոորդինատները, փոխանցել տեղեկությունը դիրքերին, ապա սպասել համազարկին, ճշգրտել կրակը։ Մենք ունեինք Դ-20 հաուբիցներ, «Հիացինտ», «Գրադներ»։ Բայց չէր լքում այն զգացողությունը, որ կռվում ենք ծովային մակընթացության դեմ։ Տեսնում էինք շղթան՝ 400 մարդ։ Համազարկ էինք տալիս, հետո մի հատ էլ։ Ցրում էինք նրանց։ Իսկ նրանց հաջորդում էին կրկնակի շատ հարձակվողներ»,-հիշում է Նարեկը։
Նա ևս հաստատում է, որ հակառակորդը հարձակվում էր ալիքներով՝ հաշվի չառնելով կորուստները։
Նրա մարտական ընկեր, հրետանավոր-կապավոր Անդրեյ Նալբանդյանը վստահ է, որ առաջին շարքերում ադրբեջանցիներ չէին։ Զանազան համազգեստներ, մորուքավոր դեմքեր, մոլեռանդ տրամադրվածություն. ճիշտ այնպես, ինչպես նրանց մոտ, որոնք գրեթե 10 տարի Մերձավոր Արևելքում կռվում են սիրիական բանակի դեմ։
«Գալիս էին ամբողջ հասակով, ինչպես զոմբիներ,-հիշում է Անդրեյը,- մերոնք կրակահերթ բացեցին առաջացող մեքենայի վրա, մի քանի սանտիմետր ընդամենը շեղ ստացվեց, իսկ նրանց գնդացրորդը նույնիսկ ռեակցիա չտվեց՝ շարունակում էր ծխել ու երկար կրակահերթերով կրակել մերոնց վրա։ Այդ ժամանակ էլ հասկացանք՝ ախր սրանք «կայֆի տակ են»։ Հետո, երբ խուզարկում էինք դիակները, շատերի մոտ դեղին հաբեր գտանք, որոնք լուծվում էին ջրի մեջ թշշացող ասպիրինի պես։ Մեր բժիշկն ասաց` թմրանյութ է, որը հնարավորություն է տալիս օրեր շարունակ կռվել առանց քնելու, սնվելու ու վախի։ Իմ ծանոթները, որոնք մերձակա մարտի մեջ են մտել, նույնպես նշում էին հակառակորդի ոչ մարդկային դիմացկունության մասին։ Ավտոմատով վիրավորում ես ուսը, իսկ նա նույնիսկ չի նկատում, շարունակում է առաջ շարժվել տերմինատորի պես։ Ես վստահ եմ՝ դրանք ադրբեջանցներ չէին։ Նրանք չեն կարողանում այդպես կռվել»։
Հայ կամավորների կարծիքով` բացի ադրբեջանցիներից, մարտական գործողություններին մասնակցում էին սիրիացի գրոհայիններ, թուրք հրամանատարներ ու էլի անհասկանալի մարդիկ՝ իսկական ինտերնացիոնալ։ Վստահեցնում են, որ նույնիսկ սևամորթների են տեսել։
Ջանինյանը հիշեցնում է` համացանցում արդեն հայտնել են Անկարայի գեներալների մասին, որոնք ծրագրել են ռազմական գործողություններն ու ղեկավարել դրանք։ Այն դեպքում, երբ Արցախի պաշտպանության բանակի զինծառայողների մեծ մասն ու կամավորականները զինված էին հին «Կալաշնիկովներով», շատերը զրահաբաճկոն չունեին, իսկ շատերի սաղավարտները դեռ խորհրդային ժամանակներից մնացած հակաբեկորային СШ-68-ներ էին։
«Իհարկե այդպիսի ուժի դեմ հնարավոր չէ կանգնել,-վստահ է Նարեկը,- մենք պարտվեցինք պատերազմում։ Ու պարզ չէ, թե ովքեր են ավելի շատ մեղք՝ հարյուրավոր 18-ամյա երիտասարդնե՞րը, թե՞ տասնյակ հազարավոր այն հայերը, որոնց տեղահանում են իրենց հողերից, որոնք կորցրել են ողջ ապրուստը, զրկվել տներից։ Դեռ հարց է՝ ովքեր կբնակվեն այդ հողերում՝ ադրբեջանցինե՞րը, թե՞ ահաբեկչական խմբերի գրոհայինները, որոնց Թուրքիան ակնհայտորեն մտադիր չէ հանել այստեղից»։
Թիկունքի աշխատավորները
Արցախյան կամավորները մարտնչում էին ոչ միայն առաջնագծում։ Նույնիսկ Ստեփանակերտի ամբողջական տարհանման օրերին՝ նոյեմբերի 6-7-ին, քաղաքում մնացել էին նրանք, որոնք շարունակում էին աշխատել։
Սերգեյ Ղազարյան
Տեղի փռի ցուցափեղկին հայատառ գրությամբ ցուցանակ է կախված. «Հաղթելու ենք։ Արցախը երբեք չի գրավվի»։ Փռի տերը՝ Սերգեյ Ղազարյանը, չի դադարեցրել աշխատանքը նույնիսկ ամենադաժան հրետակոծությունների ժամանակ, երբ թվում էր, որ Ստեփանակերտն ուր որ է կընկնի։
«Մեր քաղաքի պաշտպաններին հաց էր պետք, ու ես չէի կարող ամեն ինչ պարզապես թողնել ու հեռանալ,-բացատրում է նա։- Սարսափելի էր, արկերը շատ մոտ էին պայթում։ Քաղաքից դուրս էին հանել բոլորին, բացի զինվորականներից, որոնք պատրաստվում էին փողոցային մարտերի։ Մի քանի սարսափելի օրեր, երբ ոչինչ հասկանալի չէր, ես անցկացրել եմ իմ փռում։ Նոյեմբերի 10-ին ինձ զանգեցին ազգականներս ու ասացին, որ պատերազմը վերջացել է, Արցախ ռուս խաղաղապահներ են մտնում։ Պարզ դարձավ, որ Ստեփանակերտը կապրի»։
Բորիս Գրիգորյան
Քաղաքը չի լքել նաև վարսավիր Բորիս Գրիգորյանը, որը ղարաբաղյան առաջին պատերազմի մասնակից է։ Մարտերի թեժ օրերին Ստեփանակերտում տաք ջուր չկար, այդ պայմաններում անձնական հիգիենայի կանոններ պահպանելը ծայրահեղ դժվար էր։ Բորիսի խոսքով` նա մոռացել էր տարբեր սանրվածքների մասին ու բոլորի մազերը «զրոյականով» էր կտրում։ Հաճախ՝ հրետակոծության տակ։
Ոստիկան Տիգրան Ներսիսյանը պատերազմի օրերին հետևում էր քաղաքի կարգ ու կանոնին։ Նաև նրա ու ծառայակիցների շնորհիվ Ստեփանակերտում կողոպուտներ չեղան, չնայած որ լքված խանութների դռներն ընդամենը պլաստիկե բարակ խամութներով էին կողպված։
Խիզախության այդպիսի հազարավոր օրինակներ կան Արցախում։ Ղարաբաղի հայերը հասկանում են, որ պարտվել են պատերազմում, բայց նրանց այլ հարցեր են տանջում` ինչո՞ւ Երևանը չճանաչված հանրապետություն կանոնավոր կորպուսներ չմտցրեց։ Ինչո՞ւ գործի չդրվեցին ամենաժամանակակից սպառազինությունները։ Ինչո՞ւ Արցախ չէին մեկնում ռազմամթերքով, սննդով ու դեղամիջոցներով բեռնված շարասյուներ։ Ինչո՞ւ ՀՀ վարչապետն այդքան ուշ որոշեց ընդունել Ռուսաստանի օգնությունը։