«Ռոսիա սեգոդնյա» ՄՏԳ գլխավոր տնօրեն Դմիտրի Կիսելյովին տված հարցազրույցում ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանն ասել է՝ ինչպես է գնահատում ստեղծված իրավիճակը, մահացածների վերաբերյալ ինչ տվյալներ ունի Երևանը, և ինչ է հայտնի տարածաշրջանում օտարերկրացի վարձկանների ներկայության մասին։ Նա նաև կարծիք է հայտնել՝ ով և ինչու է կանգնած հակամարտության ներկայիս սրացման հետևում, ասել է՝ ինչ փոխզիջումների է պատրաստ Հայաստանը ու ինչ քայլի չի գնա ոչ մի դեպքում։
— Պարոն վարչապետ, բարև ձեզ։ Շատ շնորհակալ ենք, որ համաձայնեցիք պատասխանել մեր հարցերին Հայաստանի ու ամբողջ աշխարհի համար այսքան դժվար ժամանակաշրջանում։ Ինչպե՞ս եք գնահատում սեպտեմբերի 27-ից սկսված ռազմական գործողությունների արդյունքները։ Ի՞նչ կորուստներ կան, գերիները շա՞տ են։
— Իրավիճակը շատ բարդ է։ Երկու կողմերն էլ շատ կորուստներ ունեն։ Լեռնային Ղարաբաղի պաշտպանության բանակը պաշտպանվում է, կազմակերպում պաշտպանությունը, իրավիճակը կարող եմ որպես բավականին բարդ գնահատել։
— Այսինքն՝ կողմերի կորուստներն ու գերիների քանակը դեռ չի՞ հաջողվում հաշվել։
— Ակնհայտ է, որ երկու կողմերն էլ շատ զոհեր ունեն, կարծում եմ՝ սա իսկապես շատ դաժան պատերազմ է։ Փորձագետներից շատերն ասում են, որ սա իր ծավալով XXI դարի համար աննախադեպ պատերազմ է։ Քանի որ օգտագործվում են զենքի բոլոր տեսակները՝ տանկեր, ԱԹՍ-ներ, ինքնաթիռներ և ուղղաթիռներ, զրահատեխնիկա, հրետանի, հրթիռային համակարգեր և այլն։ Բազում զինվորներ ու զորք է ներգրավված մարտական գործողություններում։ Շատ ծավալուն ու դաժան մարտեր են ընթանում, այս պահին Լեռնային Ղարաբաղի պաշտպանության բանակը պաշտպանվում է։ Փաստացի կարող ենք ասել, որ Թուրքիայի ու Ադրբեջանի` Լեռնային Ղարաբաղը բլիցկրիգով վերցնելու ծրագիրն այս պահին տապալվել է։
— Պարոն վարչապետ, մենք հաճախ ենք լսում Ադրբեջանի կողմից կռվող օտարերկրացի վարձկանների ու ահաբեկիչների մասին։ Ապացույցներն ունե՞ք, և արդյոք Հայաստանի կողմից արտասահմանցինե՞ր կռվում են։
— Այդ մասին արդեն ողջ աշխարհն է խոսում։ Դա շատ կարևոր նրբություն է, և կարևոր է նաև այն պատճառով, որ կօգնի հասկանալ՝ ով ինչ նկատառումներով է սկսել ռազմական գործողությունները։ Իհարկե կան կոնկրետ ապացույցներ, որ Սիրիայից բերված ահաբեկիչ գրոհայինները մասնակցում են Լեռնային Ղարաբաղի դեմ մղվող մարտերին։ Ապացուցող տեսագրություններ կան, որոնք հրապարակվել են սոցցանցերում ու լրատվամիջոցներում։ Ու հիմա ակնհայտ է, որ Թուրքիան այդ պատերազմի գլխավոր հովանավորն է։ Թուրքիան է վարձել ու տեղափոխել գրոհային ահաբեկիչներին Ղարաբաղյան հակամարտության գոտի։ Թուրքիայի հովանու ներքո է Լեռնային Ղարաբաղի դեմ հարձակում սկսելու որոշում կայացվել։
Կարևոր է հասկանալ՝ ինչու՞։ Քանի որ ակնհայտ էր` Ադրբեջանի բանակը միայնակ չի կարող կռվել Լեռնային Ղարաբաղի պաշտպանության բանակի դեմ։ Այդ պատճառով Թուրքիան որոշել է ներգրավվել ահաբեկիչների, թուրքական զորքերը ոչ միայն ներգրավված են ռազմական գործողությունների ղեկավարման մեջ, այլև անմիջական մասնակցություն ունեն թուրքական բանակի հատուկ ստորաբաժանումները։ Որոշ տվյալների համաձայն՝ մարտական գործողություններին մասնակցում են նաև Պակիստանի բանակի հատուկ ստորաբաժանումները։ Կարծում եմ՝ առնվազն Թուրքիայի կողմից գրոհայինների մասնակցությունն ամբողջ աշխարհում ապացուցված է, քանի որ բազում միջազգային ԶԼՄ-ներ արդեն գրում են այդ մասին։
Վերջին օրերի ընթացքում շատ հետաքրքիր տեղեկություն եկավ Ռուսաստանից, Հյուսիսային Կովկասից, որ Չեչնիայում ու Դաղստանում գրոհայինների են ոչնչացվել։ Տեղեկություն կար, որ այդ գրոհայինները արտասահմանից` Սիրիայից են Ռուսաստան եկել։ Եվ ես այստեղ անմիջական կապ եմ տեսնում․ Թուրքիան գրոհայիններին Ղարաբաղյան հակամարտության գոտի է տեղափոխել՝ Լեռնային Ղարաբաղի դեմ պատերազմելու համար, իսկ հիմա նրանք արդեն Հյուսիսային Կովկասում են։ Այս հատկանշական փաստը ցույց է տալիս, որ տվյալ իրավիճակն արդեն ոչ միայն Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության մասին է, այլ դուրս է եկել լոկալ սահմաններից։ Սա արդեն լիարժեք տարածաշրջանային հակամարտություն է, որը շոշափում է տարածաշրջանի երկրների կոնկրետ շահերը։ Կարծում եմ՝ հատկապես Ռուսաստանում պետք է մեծ ուշադրությամբ վերաբերվեն այդ փաստին։
Ինչ վերաբերում է հայկական կողմին, իհարկե Լեռնային Ղարաբաղի կողմից կռվող օտարերկրացիներ չկան։ Կարող են լինել հայեր, որոնք սփյուռքից եկել են` հայրենակիցներին աջակցելու։ Բնականաբար, նրանց չի կարելի վարձկան համարել։
— Հոկտեմբերի 10-ի մոսկովյան համաձայնագրերում հիշատակվում են կարգավորման հիմնարար սկզբունքները։ Խնդրում եմ` պարզաբանեք այդ սկզբունքները, ինչպե՞ս եք Դուք դրանք հասկանում։
— Դրանք հանրահայտ սկզբունքներ են` ժողովուրդների ինքնորոշման իրավունք, ուժի կամ ուժի սպառնալիքի չկիրառում, տարածքային ամբողջականություն։ Հարցն այն է՝ ինչպես են կողմերը մեկնաբանում այդ սկզբունքները։ Քանի որ բանակցությունների ընթացքում պարզվեց, որ տարբեր կողմերը տարբեր կերպ են մեկնաբանում դրանք։ Հիմա այնպիսի իրավիճակ է, որ այդ կարևոր սկզբունքներից մեկն արդեն խախտվել է։ Արդեն անդրադարձել եմ դրան՝ դա ղարաբաղյան խնդրի լուծման համար ուժի կամ ուժի սպառնալիքի չկիրառումն է։
— Պարոն վարչապետ, եթե խոսենք փոխզիջումների մասին, ապա ի՞նչ փոխզիջումների եք պատրաստ։ Կա՞ արդյոք մի գիծ, որը ոչ մի դեպքում չեք անցնի։
— Այո, իհարկե այդպիսի գիծ կա` Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքը։ Հայաստանը բոլոր ժամանակներում էլ պատրաստ է եղել այդպիսի փոխզիջման։ Ամենահայտնին Կազանի նախաձեռնությունն է, երբ Հայաստանը պատրաստ էր կոնկրետ փոխզիջման։ Բայց Ադրբեջանը հրաժարվեց ստորագրել այդ համաձայնագիրը, որովհետև չցանկացավ ու չի ցանկանում ընդունել Լեռնային Ղարաբաղի հայերի ինքնորոշման իրավունքը։ Լեռնային Ղարաբաղի ինքնորոշման իրավունքը մեզ համար այն կարմիր գիծն է, որը մենք չենք կարող անցնել։
— Կներեք, ես ճշտում եմ՝ կոնկրետ ի՞նչ փոխզիջման մասին եք խոսում։
— Ասացի, որ Հայաստանը պատրաստ էր փոխզիջումների։ Դուք հարցնում էիք՝ արդյոք կա՞ կարմիր գիծ, որի վրայով մենք չենք անցնի։ Ասացի` այո, դա Լեռնային Ղարաբաղի ինքնորոշման իրավունքն է։
— Գծի մասին խոսեցինք, իսկ կոնկրետ փոխզիջման մասի՞ն։ Ճի՞շտ հասկացա, որ Դուք չէիք ցանկանա նման փոխզիջման օրինակ բերել։
— Գիտեք` հիմա մոսկովյան հայտարարության մեջ կոնկրետ քայլեր են հստակեցվել ՝ ինչպես վերականգնել կոնկրետ բանակցային գործընթացը։ Այդ համաձայնագրի տակ արդեն նկարագրվել են կոնկրետ քայլեր, ու մենք պատրաստ ենք այդ քայլերին դիմել ղարաբաղյան հարցը լուծելու համար։ Մենք պատրաստ ենք նման փոխզիջումների, մենք պատրաստ ենք համաչափ փոխզիջումների, որոնց պատրաստ է Ադրբեջանը։
— Շնորհակալություն, պարոն վարչապետ։ Մենք իսկապես խոսում էինք, որ այդ պատերազմն առանձնանում է առանձնահատուկ դաժանությամբ, այդ դաժանությունը պատմության մեջ է մտել, ու երկու առաջնորդներն էլ պատմության մեջ են մտել որպես դաժանագույն պատերազմի մասնակիցներ։ Այս ամենից հետո ինչպիսի՞ն կցանկանայիք մնալ պատմության մեջ։
— Սա անձնական հավակնությունների հարց չէ։ Կցանկանայի, որ այս ամենից հետո ղարաբաղյան հարցը վերջնականապես լուծվեր։ Փոխզիջման հիման վրա։ Որ մենք գտնեինք այնպիսի լուծում, որն ընդունելի լինի բոլոր կողմերի՝ Հայաստանի, Լեռնային Ղարաբաղի ու Ադրբեջանի համար։ Ու դա վերջնական լուծում լիներ։
— Պարոն վարչապետ, ես ավարտեցի իմ հարցերը։ Դուք ուզո՞ւմ եք որևէ բան ավելացնել։
— Իհարկե։ Պատասխանելով Ձեր առաջին հարցին` ասացի, որ շատ կարևոր է ուշադրություն դարձնել այս գործընթացում Թուրքիայի նպատակներին։ Վստահ եմ, որ 20–րդ դարի սկզբին տեղի ունեցած հայտնի իրադարձություններից հետո Թուրքիան ուզում է վերադառնալ Հարավային Կովկաս, որպեսզի շարունակի հայերի ցեղասպանության քաղաքականությունը։ Շատ կարևոր է հասկանալ, որ Թուրքիայի համար դա պրագմատիկ նպատակ է։ Ոչ թե հուզական նպատակ, այլ պրագմատիկ, քանի որ Հարավային Կովկասի հայերը դեպի հյուսիս, դեպի արևելք ու դեպի հարավ-արևելք էքսպանսիայի վերջին խոչընդոտն են Թուրքիայի համար, քանի որ ես վստահ եմ՝ դա Թուրքիայի կայսերական քաղաքականության շարունակությունն է։ Այն ամենը, ինչն այժմ տեղի է ունենում Հարավային Կովկասում, պետք է դիտարկել այն քաղաքականության համատեքստում, որը Թուրքիան անցկացնում է Միջերկրական ծովում, Լիբիայում, Սիրիայում, Իրաքում, Հունաստանի ու Կիպրոսի հանդեպ։ Արդեն ասացի, որ այն, ինչ հիմա կատարվում է, արդեն դուրս է եկել լոկալ, Ղարաբաղյան հակամարտության շրջանակից։
Թուրքիան ուզում է ձևափոխել Հարավային Կովկասը, ավելի շուտ՝ վերահսկողության տակ առնել ամբողջ Հարավային Կովկասը ու այն դարձնել պլացդարմ՝ Հյուսիսի, Արևելքի, ու Հարավ-Արևելքի ուղղությամբ էքսպանսիա իրականացնելու համար։ Կարծում եմ՝ այս իրավիճակում շոշափվում են մի շարք երկրների անվտանգության շահերը, այդ թվում` առաջին հերթին Ռուսաստանի։ Պատահական չէր, որ հիշատակեցի Չեչնիայից ու Դաղստանից եկող տեղեկությունները։ Որտեղի՞ց են այդ գրոհայինները հայտնվել Չեչնիայում ու Դաղստանում, սիրիացի գրոհայինները։ Հարցն այն է, արդյոք դա պատահականությո՞ւն է, թե՞ Հյուսիսային Կովկասը ապակայունացնելու ծրագրած ակցիա, որպեսզի Ռուսաստանի ուշադրությունը շեղվի Հարավային Կովկասում՝ Ղարաբաղյան հակամարտության գոտում տեղի ունեցող իրադարձություններից։ Սա շատ կարևոր նրբություն է, որին պետք է գնահատական տան Ռուսաստանում։