20-րդ դարի երաժշտական աշխարհը, նրա երաժշտությանը սիրահարված է եղել նաև ֆրանսիացի հայտնի կոմպոզիտոր Կլոդ Դեբյուսին։ Դա, ինչպես ասում են, «հեռվից հեռու», երևակայական հիացմունք չէր՝ վարդապետն ու Դեբյուսին անձամբ էին ծանոթ, ասում էին անգամ, որ նրանց ծանոթությունն ընկերության էր վերածվել։ Ինչպե՞ս հանդիպեցին երաժշտության երկու հսկաները։
1896 թվականին խոշոր նավթարդյունաբերող, հայտնի բարեգործ Ալեքսանդր Մանթաշյանցի շնորհիվ Կոմիտասը Բեռլինում սովորելու հնարավորություն է ստանում։ 1899 թ.-ին նա ավարտում է Հումբոլդտի համալսարանի փիլիսոփայության բաժինը և Ռիխարդ Շմիդտի մասնավոր կոնսերվատորիան: Նույն տարում նա դառնում է Միջազգային երաժշտական ընկերության անդամներից մեկը, ինչը նրան հնարավորություն է տալիս ժողովներում հանդես գալ հայ ժողովրդական երաժշտության մասին դասախոսություններով: Կոմիտաս վարդապետը նման դասախոսություններով ելույթներ է ունեցել Եվրոպայի խոշոր քաղաքներում՝ Բեռլինում, Փարիզում, Ցյուրիխում, Ժնևում, Լոզանում, Վենետիկում և այլուր։ Նրա ելույթները լսելու էին գալիս ժամանակի հայտնի երաժիշտներն ու երաժշտագետները, քննադատները։
Այդ ժամանակ փարիզյան երաժշտական աշխարհում շատ հայտնի անուն էր Կլոդ Դեբյուսին։ Ֆրանսիական հասարակությունը, երգահանները, բառի բուն իմաստով, խոնարհվում էին Դեբյուսիի առջև։ Դեբյուսին և Կոմիտասը ծանոթ էին, ասում են անգամ, որ նրանց ծանոթությունն ընկերության էր վերածվել՝ երկու հսկաներն իրար հետ խոսում էին նույն՝ երաժշտության լեզվով։ Պատմում են, որ նրանց ծանոթությունը տեղի է ունեցել փարիզաբնակ դաշնակահարուհի, երգչուհի, մեցցո-սոպրանո Մարգարիտ Բաբայանի շնորհիվ, որը դեռ 1895 թվականին էր ծանոթացել Կոմիտասի հետ և դարձել նրա լավ ընկերը։ Ի դեպ, Մարգարիտը հետագայում հավաքեց Կոմիտասի ձեռագրերն ու հրատարակեց որոշ գործեր։
1906 թվականին Կոմիտասը համերգով ներկայացավ Փարիզում։ Դահլիճում՝ հանդիսատեսի շարքերում Ֆրանսիայի մտավորական սերուցքն էր՝ Ռոմեն Ռոլանը, Վենսան դ’Էնդին, Քամիլ Սեն Սանսը, Գաբրիել Ֆորեն, Լուի Լալուան, Կլոդ Դեբյուսին և շատ ուրիշներ։ Բեմ բարձրացավ Կոմիտաս վարդապետն ու դահլիճը լցրեց իր՝ մինչև հոգու խորքը հասնող, ներաշխարհը տակնուվրա անող ձայնով։
Կոմիտասի երաժշտության հանդեպ ոչ ոք չէր կարողանում անտարբեր մնալ։ Փարիզի համերգին մասնակցում էր երաժշտական քննադատ Լուի Լալուան: Ի դեպ, նա եղել է Կլոդ Դեբյուսիի ընկերն ու նրա առաջին կենսագիրը։ Իր հիշողություններում հենց 1906 թվականի այդ համերգը նա անվանում է հեղաշրջում և հայտնություն։
Թուրք ջութակահարը Կոմիտասի «Կռունկն» է նվագել Գյուլերի հիշատակին. տեսանյութ
«Ոչ ոք ինձ չի կարող մեղադրել չափազանցության համար, եթե ես ասեմ, որ Կոմիտասի այդ համերգը մի հեղաշրջում էր և իր հայտնությամբ զարմացրեց մեզ... Այդ արվեստի գեղեցկությունը, որը, ըստ էության, ո՛չ եվրոպական է, ո՛չ արևելյան, բայց եզակի է իր տեսակով` շնորհալի քաղցրությամբ, անդիմադրելի հույզով և ազնիվ քնքշությամբ»։
Պատմում են, որ Կոմիտասի այդ ելույթից հետո Կլոդ Դեբյուսին բեմ է բարձրանում, ծնկի գալիս նրա առջև, համբուրում աջն ու հուզված բացականչում. «Հանճարեղ հայր Կոմիտաս, խոնարհվում եմ ձեր երաժշտական հանճարի առջև»:
Հետագայում Դեբյուսին, խոսելով Կոմիտասի մասին, ասում է. «Եթե Կոմիտասը միայն «Անտունի» գրեր, դա բավարար կլիներ, որպեսզի նա մեծ արվեստագետ համարվեր»։
Հայտնի է, որ Դեբյուսին այնքան էր հիացած Կոմիտասի տաղանդով, որ նաև նպաստել է նրա գործերի հանրահռչակմանն ու տարածմանը։ Իր երաժշտագետ-բարեկամուհուն՝ Էլեոնորա Դեբյուսիին, որը երաժշտություն էր դասավանդում Լոնդոնում, նա ոչ միայն ուղարկում է Կոմիտասի մի քանի գործեր՝ դասավանդման համար, այլև կից նամակում գրում է․ «Իմ կարծիքով, Կոմիտասը հայտնություն է, ամենաուշագրավ երևույթը երաժշտական աշխարհում»:
Ինչպես իսպանացի դիվանագետը Թուրքիայում փրկեց Կոմիտասին. արխիվային տվյալներ
Կոմիտասը մեծ ազդեցություն է թողել ֆրանսիացի արվեստագետների վրա։ Օրինակ` Ռոմեն Ռոլանը, իմանալով, որ իր ստեղծագործություններից մեկը հայերեն է թարգմանվում, նամակ է գրել հրատարակչությանը՝ նշելով, որ դա այն երկիրն է, որն ունի «գեղեցիկ երգեր», որոնցով ինքը վաղուց հիացած է։ Մասնագետները կարծում են, որ Ռոլանը ևս խոսում է Կոմիտասի մասին։
Կոմիտասն աշխարհի հետ խոսում էր հայ ժողովրդական երգի մաքուր, պարզ լեզվով, որը հասկանալու համար սահմաններ չկային։ Ու կարևոր չէր՝ լսողի համար բառերի լեզուն հասկանալի էր, թե ոչ․ Կոմիտասի երգը լեզու չուներ՝ դա փշաքաղեցնող ապրումով, հույզերով երգվող պատմություն էր։
Կոմիտասի կենսագրության որոշ դրվագեր կեղծված են, լուսանկարները` մոնտաժված