Վանաձորից Սպիտակ տանող ճանապարհին վեր խոյացող այս կոթողը զբոսաշրջիկների այցելության պարտադիր հուշարձանների ցանկում ներառված չէ։ Շատերն են այն տեսել, սակայն քչերը գիտեն, թե ինչու է այն կանգնեցվել և ում հիշատակն է հավերժացնում։ Միևնույն ժամանակ, Իոսիֆ Մոնթրեզորի ջոկատի սխրանքն արժանի է պատմության դասագրքերում զետեղված լինելու։
Մոնթրեզորները Ռուսաստանում են հայտնվել XVIII դարում։ ֆրանսիական ազնվական տոհմի ներկայացուցիչները հաստատվել էին Կուրսկում և Կիևում, գրեթե բոլոր տղամարդիկ իրենց նվիրել էին ռազմական գործին։ Երեք եղբայրներ` Իոսիֆը, Անտոնն ու Սեմյոնը, մարտում հոր մահվանից հետո (կռվում էր Սուվորովի ղեկավարության տակ) հաշվեգրվել էին Օտարերկրյա դավանակիցների կորպուսին (այլ կերպ` Հունական գիմնազիա)։ Ուսումնական այս հաստատությունը հիմնադրվել էր Եկատերինա II–ի հրամանով, տարբեր ազգությունների ներկայացուցիչներին կրթելու նպատակով. ենթադրվում էր, որ նրանք հետագայում պաշտոնյա կդառնան կայսրության համապատասխան ազգային շրջաններում։
Եղբայրները սպաներ դարձան և մեկընդմիշտ բաժանվեցին. Իոսիֆը ենթասպա դառնալով` ուղարկվել էր Թուրքիայի հետ պատերազմում կռվելու։ Այնտեղ երիտասարդ և խոստումնալից սպային նկատեց իշխան Ցիցիանովը, և երբ վերջինս դարձավ կովկասյան փոխարքա, իր մոտ վերցրեց Մոնթրեզորին` առանց երկմտելու։ Ելիզավետոպոլ ամրոցի գրավման ժամանակ ցուցաբերած խիզախության և հերոսության համար Իոսիֆ Մոնթրեզորը մայորի կոչում ստացավ առանց հերթի. նրա 20 տարեկանը դեռ նոր էր լրացել։
1804 թվականի ամռանը Էրիվանը պաշարած ռուսական զորքերը հեծելազորի հարցում զիջում էին շրջակայքն ավերած պարսիկներին, սակայն պարենամթերքի պակասն ավելի սուր էր զգացվում, և դա ավելի կենսական խնդիր էր։ Ցիցիանովը մտածում էր մթերապաշար բերել Թիֆլիսից Ղարաքիլիսա (Վանաձոր). այստեղից ավելի մոտ էր Էրիվանը, և շուտով որոշեց այդպես էլ վարվել։
Հրամանն արդեն տրվել էր, երբ ռուսական զորքերը փակեցին հաղորդակցությունները դեպի Ղարաքիլիսայի շրջան, Փամբակ էին ներխուժել պարսից ջոկատները` վրաց արքայորդի Ալեքսանդրի գլխավորությամբ, որին շահ Քաջարը Վրաստանի վալի (տիրակալ) էր հայտարարել։ Նման օպերատիվ մթնոլորտում Մոնթրեզորը Ցիցիանովից հրահանգ ստացավ անհապաղ ընդառաջ գնալ պարեն տեղափոխող տրանսպորտային միջոցին մինչև Ղարաքիլիսա։
Մոնթրեզորի ջոկատը բաղկացած էր 5 սպայից, 108 հրացանակիրներից, մեկ ռմբարկուից և մեկուկես տասնյակ հայ կամավորներից։ Ամենավտանգավոր հատվածները հրամայված էր անցնել գիշերը, քանի որ պարսիկներն ու արքայորդին խուսափում էին գիշերային բախումներից. Մոնթրեզորը դուրս եկավ 1804 թվականի օգոստոսի 15-ի գիշերը` մտադիր լինելով երեք օրում հաղթահարել շուրջ 150 վերստ։
Կստեղծվեն նոր աշխատատեղեր, մշակութային կոթողները կփրկվեն
Սակայն արշավը սկսելուց գրեթե անմիջապես հետո Ապարան գետի ձորից քիչ հեռու` Մոնթրեզորի ջոկատը հանդիպեց պարսից հեծելազորին։ Կարելի էր 200 կազակների հետ ետ քաշվել Ցիցիանովի մոտ, սակայն Մոնթրեզորը որոշեց հետ չկանգնել. լեռնային ճանապարհներով ավելի քան 20 վերստ անցան մշտական բախումների պայմաններում։
3 օրը 6 դարձավ, և միայն օգոստոսի 21-ին ջոկատը հայտնվեց Փամբակի հարթավայրում, որտեղ էլ նրան սպասում էին հակառակորդի հիմնական ուժերը` Ալեքսանդրի և պարսից սարհանգ Մանսուրի գլխավորությամբ։ Ռուսական ջոկատը գրեթե անմիջապես շրջապատման մեջ հայտնվեց, պարսիկները զինվորներին առաջարկեցին հանձնվել, իսկ սպաներին` ծառայության անցնել շահի մոտ` արտոնություններ և բարձր դիրք խոստանալով։
Մոնթրեզորը կարճ և հստակ պատասխան տվեց` «մահը կգերադասեմ ամոթալի գերությունից»։ Վրաց–պարսկական «միությունը» պատասխանը վերագրեց արևելյան թարգմանության բարդություններին և կրկնեց նախադասությունը լիարժեք հստակություն մտցնելու համար։ Մոնթրեզորը երկրորդ անգամ ևս նույն պատասխանը տվեց։ Ալեքսանդրը մոլեգնեց և հրամայեց «այդ ֆրանսիացուն» ողջ բռնել, որպեսզի հանդգնության համար ինքն անձամբ մահապատժի ենթարկի նրան։
Մոնթրեզորը զինվորներին հրամայեց պատրաստվել վերջին մարտին, իսկ հայ կամավորներին առաջարկեց գնալ. նրանք կայսրին երդում չեն տվել։ Հայերը պատասխանեցին, որ կայսրին երդում չեն տվել իհարկե, սակայն նա հեռու է, իսկ Մոնթրեզորը` մոտ, և իրենք երդում են տալիս Մոնթրեզորին։
Պարսիկները գերազանցում էին թվաքանակով, այն էլ 48 անգամ, սակայն մարտը շարունակվեց մի քանի ժամ, քանի որ Մոնթրեզորի զինվորները գտնվում էին հովտի նեղ հատվածում, և պարսիկները չէին կարողանում նրանց շրջանցել բոլոր կողմերից։ Բացի այդ, նրանք պարզապես կարողանում էին մարտնչել...
Նրանք, ովքեր մի քանի ժամ հետո ողջ մնացին, վերջին համազարկը տվեցին ռազմամթերքի մնացորդներով և անցան սվինային գրոհի։ Զոհվեցին բոլորը, բացի գերի ընկած 15 ծանր վիրավորից։ Զենքի կողքին գտան մայոր Մոնթրեզորի մասնատած մարմինը և ևս երեք հոգու։
Մանսուրը մի կողմ քաշեց դիակների հետ մարտնչելու ցանկություն ունեցող Ալեքսանդրին և հրամայեց մոտակա գյուղերից հայերի կանչել մեռածներին թաղելու համար՝ ի նշան հակառակորդի քաջության և հավատարմության: Այդպես էլ արեցին:
Շուտով Ցիցիանովն անձամբ ժամանեց ջոկատի զոհվելու վայր։ Թիֆլիսի գնդի սպաների միությունը հավերժացրեց ռուս զինվորների մահվան տեղը համեստ կոթողով։ Այն կանգուն մնաց մինչև 1827 թվականի հոկտեմբերի ավերիչ երկրաշարժը։ Շուտով կոմս Վորոնցովը հրամայեց վերականգնել հուշարձանը։
Երկրորդ հուշարձանն ավելի երկար մնաց կանգուն։ Այն քանդեցին 1918 թվականին։ Երկար ու ձիգ 60 տարի այդ հողակտորը որբացած էր, սակայն 1978 թվականին հավաքվեցին մերձակա գյուղերի բնակիչներն ու սեփական ուժերով երրորդ անգամ կանգնեցրին կոթողը ի հիշատակ 215 տարի առաջ 1804 թվականի օգոստոսի 21-ին զոհված Մայոր Իոսիֆ Մոնթրեզորի, պորուչիկ Վլադիսլավ Լադիգինի, ենթասպաներ Անիսիմ Ցերերի և Միխայիլ Վերեշչագոյի։
Սրանք այս կոթողի տակ հանգչողներից չորսն են միայն։ Իսկ նրանց կողքին թաղված է ևս 108 հրացանակիր և մեկուկես տասնյակ հայ կամավոր։ Հուշարձանն այդ կանգնած է Վանաձոր–Սպիտակ մայրուղու մոտ, սակայն ոչ բոլորը գիտեն նրա պատմությունը։