ԵՐԵՎԱՆ, 13 օգոստոսի — Sputnik.Կարինե Հարությունյան, Երեք տարի առաջ Կալավան այցելած զբոսաշրջիկներից մեկին` մի կնոջ, տեսել են ադրբեջանական գերեզմանատների մոտ, մի գերեզմանաքարի առաջ։ Sputnik Արմենիայի հետ զրույցում կալավանցի Գոհար Աղաջանյանը պատմեց, որ թուրքական անձնագիր ունեցող կինը խուսափողական պատասխաններ է տվել հարցերին և չի ցանկացել ասել, թե ինչ է անում գերեզմանատանը։
«Սակայն տեղացիներս չենք էլ «նեղել» կնոջը. ով իմանա` իր բարեկամներից մեկի շիրիմն է գտնվում Կալավանի ադրբեջանական գերեզմանատանը»,–ասաց տիկին Գոհարը։
Նրա խոսքով` գերեզմանատների թեման կալավանցիների ցավոտ կողմն է, քանի որ չնայած իրենք պահպանել են Կալավանում գտնվող ադրբեջանական գերեզմանները, սակայն ադրբեջանցիները քանդել են Ադրբեջանում գտնվող հայկական գերեզմանատները։ Տիկին Գոհարը հոգոց հանելով է նշում, որ իր տատն ու պապն են թաղված Ադրբեջանի նախկին հայկական` Բարում գյուղում, որտեղ հիմա գերեզմանատների հետքն անգամ չկա։
«Կախարդական» քարանձավ. ինչո՞ւ են մարդիկ ձգտում ջուր խմել Սառնաղբյուրից և գնալ Լմբատավանք
Կինը նշում է` գերեզմանն ազգամիջյան հարաբերությունների հետ չպետք է կապ ունենա։ «Եթե ինչ–որ մեկն ինձ պարտադրի, թե պետք է գնանք ու քանդենք ադրբեջանական գերեզմանատները, ես չեմ անի։ Գերեզման քանդելը ոչինչ չի փոխի` ո՛չ մեր քանդված գերեզմանների ցավը կմեղմացնի, ո՛չ էլ մեր «մուռը» կհանենք նրանցից»,–ասաց նա։
Գեղարքունիքի մարզի երկու գյուղերում` Բարեպատում և Կալավանում, ադրբեջանական գերեզմանատներ կան։ Կալավանի վարչական ղեկավարը` Սամվել Ծատուրյանը, նշեց, որ 20–ից ավելի գերեզմանոց կա յուրաքանչյուր գերեզմանատանը, որոնցից որևէ մեկը տեղի հայերը չեն վնասել։ Մինչև 1988–ին հայ–ադրբեջանական հարաբերությունների լարվելը, Կալավանի տարածքում` նախկին Ամրխեր անունը կրող գյուղում, ադրբեջանցիներ են ապրել։
«1988–ից սկսած մենք` ադրբեջանական Բարում, Բարսում գյուղում ապրողներս, տեղափոխվեցինք այստեղ, իսկ այստեղի բնակչությունը մեր ապրած գյուղերը գնաց։ Մեր գերեզմանատները մնաց նրանց տարածքում, իրենցը` մեր»,–պատմեց նա։
Նրա խոսքով` հայկական գյուղերում սովորություն է եղել ամեն տարվա մայիսի 2–ին հավաքվել ու մաքրել գերեզմանատները, հետո արդեն սեղանի շուրջ «անցավորների կենացը» խմել։ 1990–ին, Հայաստան տեղափոխվելուց և Կալավանը հիմնադրելուց մեկ տարի անց, տեղի հայերը որոշում են սովորության համաձայն մայիսի 2–ին այցելել Բարում, Բարսումում մնացած իրենց հարազատների գերեզմանոցներ։ Երբ Բարումի և Բարսումի բնակիչները` ադրբեջանցիները, լսում են, որ նախկին տեղաբնակները գալիս են, հավաքվում են իրար գլխի։ Հայկական գերեզմանատները մաքրելուց հետո, երբ հայերն ու ադրբեջանցիները նստում են մեկ սեղանի շուրջ, պայմանավորվածություն են ձեռք բերում։
«Մեր գերեզմանատներն ինչպես թողել էինք, այնպես էլ մնացել էր, ու երբ սեղան գցեցինք, միասին նստեցինք հաց ուտելու, պայմանավորվեցինք, որ երկու կողմն էլ պետք է պահպանի գերեզմանատները։ Ադրբեջանական կողմը, սակայն, չպահեց իր խոստումը»,–ասում է Ծատուրյանը։
Կալավանի վարչական ղեկավարը, որի եղբայրը, տատն ու պապը թաղված են Բարում գյուղի հայկական գերեզմանատանը, նշեց, որ 1992–ին արդեն իսկ գետնին հավասարեցված են եղել հայկական գերեզմանատները։ Ծատուրյանն ասում է, որ համացանցում տեղադրված լուսանկարները փաստում են այն մասին, որ Բարումում գտնվող հայկական գերեզմանատները խոտհարքի են վերածվել։ Այդ ամենից հետո հետո, սակայն, իրենք որոշել են նույն կերպ չպատասխանել ադրբեջանցիներին։
Հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանի խոսքով` Հայաստանում շուրջ 200 ադրբեջանական գյուղեր են եղել և բնականաբար, յուրաքանչյուր գյուղում` գերեզմանատներ։ Դրանք, ըստ նրա, որևէ կերպ չեն պղծվել։ Նրա խոսքով` ադրբեջանական գերեզմանատներն ուսումնասիրելով` մի շարք փաստերի վրա լույս է սփռվում։ Մասնավորապես, պարզ է դառնում, որ ադրբեջանցիներն այդ տարածքներում ապրել են 1800–ականներից սկսած, այլ ոչ թե ինչպես նրանք են պնդում` «դարերի խորքից» սկսած։
«Օրինակ, ես ուսումնասիրել եմ Ոսկեպարի վերևի հատվածում գտնվող ադրբեջանական գերեզմանատները։ Դրանց վրա արված թվագրումները վկայում են, որ ամենահին գերեզմանատունն այստեղ 1870–ականներին է հիմնվել»,–ասաց նա։
Հուշարձանագետը հայտնեց, որ առկա են բազմաթիվ լուսանկարներ, որտեղ երևում է, թե ինչպես են զանգվածաբար ոչնչացվել Ադրբեջանում գտնվող հայկական գերեզմանատները։ Բաքվի հայկական գերեզմանոցի տարածքում, օրինակ, հիմա շենքեր են, մայրուղի։ Կարապետյանի խոսքով` առհասարակ, հայ ժողովուրդը միշտ պատասխան տվողի դերում է, այլ ոչ թե հարձակվողի, սակայն գերեզմանատների հարցում այդ քայլին չեն դիմել։