Մայիս 28-ին, սովորաբար, բոլորին ուշադրութիւնը կը կեդրոնանայ Սարդարապատի յուշահամալիրին վրայ, ուր ալ տեղի կ’ունենան հիմնական տօնական ձեռնարկները: Ինչ խօսք, Սարդարապատէն բացի, կը նշուին նաեւ Բաշ-Ապարանի ու Ղարաքիլիսայի մատոյցներուն մէջ 101 տարի առաջ, նոյն օրերուն տեղի ունեցած ճակատամարտերուն տարած յաղթանակները: Ընդհանուր տօնականութեան պայմաններուն մէջ մեզի, սովորաբար, կը թուի, որ գրեթէ ամէն ինչ գիտենք այն մասին, թէ ինչ եղած է 1918-ի մայիսին: Բայց, երբ կը սկսիս լրջօրէն հետաքրքրուիլ, կը հասկնաս, որ մենք այնքան ալ շատ բան չենք գիտեր: Ու արդէն քանի մը տարի է, ամէն անգամ առաջին բանը միտքս կու գան հրամանատար, արցախցի Մոսեսովի մասին պատմող ժլատ տեղեկութիւնները:
Առհասարակ, սխալ կ’ըլլայ ըսել, թէ մայիսեան պատմական ճակատամարտերու մասին նիւթերու, հրատարակութիւններու, գիրքերու, ուսումնասիրութիւններու պակաս կայ: Բայց միւս կողմէն, զանգածուային ընկալման տեսանկիւնէն կայ առասպելականացուած ընդհանուր մօտեցում, որուն պարագային մանրամասնութիւններն ու անհատները տեսակ մը կը տարրալուծուին:
Ղարաքիլիսայի ճակատամարտի մասին ալ բաւարար գիր-գրականութիւն կայ: Ընդհանուր գիծերով, հանրայայտ է նաեւ 101 տարի առաջ, մայիսի 25-28-ը, այլ տուեալներով` 25-30-ը ներկայիս Լոռի մարզի տարածքին մէջ ծաւալուած արիւնալի ու նաեւ հերոսական դէպքերուն ընթացքը:
Հայկական ուժերու ընդհանուր հրամանատար, զօրավար Թովմաս Նազարբէկեանի հրամանով գնդապետ Պէյ-Մամիկոնեանի գլխաւորած ստորաբաժանումը եւ երկու լեռնային հրետանային մարտկոց կը քաշուին դէպի Շահալի, մնացած ուժերը կը կեդրոնանան Դիլիջանի մօտ:
Թրքական 10 հազարանոց զօրախումբը, որ ամէնէն խոշոր միաւորումն եղած է, մայիս 15-ին գրաւուած Ալեքսանդրապոլէն շարժուելով ու գրաւելով, աւերի մատնելով հայկական քանի մը բնակավայր, մայիս 24-ին կը գրաւէ Համամլուն` ներկայիս Սպիտակը:
Վճռական մարտերէն մէկը տեղի կ’ունենայ Ղարաքիլիսայի անմիջական մատոյցներուն մէջ, Ղշլաղի մօտ, այն վայրին մէջ, ուր հիմա կը գտնուի Վանաձորի Տարօն թաղամասը: Հարկ է նկատել, որ թրքական 10 հազարանոց զօրքին դիմակայող հայկական ուժերու ընդհանուր թիւը կը մօտենար 6 հազարին, հասկնալի է, որ շրջակայ գիւղերու հայ բնակչութիւնը նոյնպէս ելած էր` պաշտպանելու սեփական տունը, հողը եւ ապրելու իրաւունքը:
Բացի Ղշլաղէն, հայկական ուժերը առաջ շարժուող թրքական զօրախումբին կը հարուածեն եւս երկու ուղղութեամբ` Պզովդալի մատոյցներուն եւ Մայմէխ լերան լանջերուն:
Արիւնալի եւ դաժան մարտեր ծաւալուած են քանի մը օր շարունակ:
Կորուստներու մասին գնահատականները տարբեր են: Բայց յայտնի փաստն այն է, որ թշնամին հարկադրուած եղած է նահանջել ելման դիրք, դէպի Համամլու, եւ այնպիսի կորուստներ կրած , որ չնայած յաջորդ օրերուն, համալրում ստանալով առաջ կը շարժուի եւ կը գրաւէ Ղարաքիլիսան, բայց այլեւս անկարող եղած է իրագործել թրքական հրամանատարութեան նախնական ծրագիրը, այն է` մէկ կողմէն շարժուիլ դէպի Թիֆլիս, միւս կողմէն, շրջանցմամբ «ետեւէն» հարուածել Երեւանի ուղղութեամբ:
Իսկ ո՞վ է հրետանաւոր, հրամանատար Մոսեսովը` Գուրգէն Տէր-Մովսիսեանը: Անոր մասին ես առաջին անգամ, ըսենք` երեւի շատերն ալ, լսեցի կամ իմացայ գրող, մեկնաբան Արծրուն Պեպանեանի` 4-5 տարի առաջ ըրած գրառման շնորհիւ:
Ըստ այդ պատումին, գնդապետ Պէյ-Մամիկոնեան Դիլիջանի մէջ սպաները խորհրդակցութեան կը հրաւիրէ եւ կը ներկայացնէ զօրավար Նազարբէկեանի կարգադրութիւնը` զօրքէն մաս մը ցրել, միւս մասը վերածել ոչ մեծ պարտիզանական ջոկատներու, իսկ հրետանին տանիլ Սեւան:
Բայց զինուորականի, ալ չենք ըսեր` սպայի համար անպատկերացնելի բան մը կը կատարուի: Խորհրդակցութեան մասնակիցներէն արցախցի հրամանատար Մոսեսովը` Գուրգէն Տէր-Մովսիսեան կ’ըմբոստանայ եւ կը հրաժարի ենթարկուիլ նման կարգադրութեան: «Ես չեմ հնազանդիր այդ որոշման: Ատիկա դաւաճանութիւն է: Ոչ ոք իրաւունք ունի այդպէս վարուելու Հայոց ճակատագիրին հետ: Ես իմ թնդանօթներով այս իսկ վայրկեանին կը մեկնիմ ճակատ` մեռնելու: Ով տղամարդ է եւ հայու արիւն ունի իր երակներուն` թող իմ ետեւէս գայ»:
Կը նշուի, որ ըմբոստացած հրամանատարին կը միանայ պորուչիկ Գարեգին Տէր-Յարութիւնեանը` Նժդեհը…
Գուրգէն Տէր-Մովսիսեան` իր հրետանաւոր մարտիկներուն հետ, կը սկսի հրետակոծել թշնամիին դիրքերը, ապա կը մասնակցի հեծելազօրի գրոհին` քաջալերելով մարտիկներուն ու այդ մարտի ընթացքին ալ կը զոհուի:
Ինչ խօսք, հրետանաւոր հրամանատար Տէր-Մովսիսեան Ղարաքիլիսայի ճակատամարտի հերոսներէն մէկն է: Պատմութիւնը պահպանած է եւ այլ հերոսներու անուններ` Գարեգին Նժդեհ, գնդապետներ Աթաբէկ պէյ Մամիկոնեան եւ Նիկոլայ Ղորղանեան եւ անոնց հազարաւոր մարտիկները, ամէն մէկ զինուոր, աշխարհազօրային: Բոլորը՛: Ի դէպ, Նիկոլայ Ղորղանեանը ընդամէնը 3 տարի անց` 1921 թուականի փետրուարին, բոլշեւիկներու կարգադրութեամբ կացնահարելով սպաննեցին Երեւանի բանտին մէջ…
Ինչ կը վերաբերի Գուրգէն Տէր-Մովսիսեանին, ապա կայ տեղեկութիւն, որ զոհուած հերոսի շիրմը Դիլիջանի եկեղեցւոյ բակին մէջ եղած է: Բայց խորհրդային տարիներուն այդ եկեղեցւոյ տեղը սինեմա եղած է, իսկ 70-ականներու վերջերուն հին շէնքն ընդհանրապէս քանդուած է ու տեղը թատրոնի նոր շէնք կառուցուած: Իսկ թէ ո՞ւր տեղափոխուած է Գուրգէն Տէր-Մովսիսեանի աճիւնը, դժուար է ըսել: Բայց միայն ատիկա չէ հարցը, որ, երեւի, երբեւէ կ’ունենայ իր պատասխանը: Առհասարակ, մենք, որ այսօր իրար կը շնորհաւորենք Հանրապետութեան օրուան, իսկ իրականութեան մէջ` պետականութեան վերականգնման տարեդարձին առթիւ, ի՞նչ կամ որքա՞ն բան գիտենք այդ տօնն իրենց կեանքի գնով հնարաւոր դարձուցած մեր նախնիներու մասին: Միայն համարձակ հրամանատարինը չէ, այլ նաեւ անոր կողքին կռուած զինակիցներուն:
Եւ երբ մենք բոլոր այդ հերոսներուն մէջ, տարիներու հեռուէն գտնենք մեր նախնիներուն, Մայիսի 28-ի խորհուրդը շատ աւելի ընդգծուած երանգներով պիտի ընկալուի:
Շնորհաւոր Հայոց պետականութեան վերականգնման 101-րդ տարեդարձը: