Հայաստանում հանրահավաքների, փողոցային ցույցերի միջոցով խնդիրներ լուծելու փորձերն արդեն վաղուց սովորական են դարձել։ Երևանի երթևեկությունը կարող է կաթվածահար լինել շաբաթներով, օրինակ, երբ բողոքում են էլեկտրաէներգիայի սակագների բարձրացման դեմ կամ «թավշյա հեղափոխություն» է տեղի ունենում։ Զինված խումբը կարող է հարձակվել ոստիկանության գնդի վրա, և դարձյալ շաբաթներով այնտեղ բանակցություններ կընթանան, իսկ հետագայում այդ խմբի անդամներին ազատ կարձակեն համաներմամբ կամ խափանման միջոցը փոխելով...
Մեզ համար նման երկարատև բողոքի ցույցերը նորմալ երևույթ են դարձել։Հայաստանի իշխանությունները միշտ էլ ցուցարարներին ավելին են թույլ տվել այն ամենից, ինչը վայրկենապես կկանխվեր այդ ցուցարարներից շատերի կողմից այդքան սիրված արևմտյան երկրներում։ Ձեռքիս տակ ընկավ հայտնի լրագրող Վիկտոր Մարախովսկու հոդվածը. ամբողջությամբ այն կարելի է ընթերցել` անցնելով հետևյալ հղումով, իսկ այստեղ միայն մի փոքր հատված մեջբերեմ։
«Շատերը տարակուսանքի մեջ են արտերկրից ստացվող տեղեկությունների պատճառով։ Ֆրանսիայի վարչապետը խոստացել է խստացնել անօրինական հանրահավաքներին մասնակցելու պատիժը, և հանրությունն իմացավ, որ Ֆրանսիայում «դեղին բաճկոնների» բողոքի ցույցերի ժամանակ շուրջ 6 հազար մարդ է կալանավորվել, իսկ ավելի քան 1000-ը` դատապարտվել։ Իմացավ նաև, որ չհամաձայնեցրած բողոքի ցույց կազմակերպելու համար ֆրանսիացուն առաջին անգամ կես տարվա ազատազրկում է սպառնում և 7.5 հազար եվրոյի տուգանք, իսկ կրկնվելու դեպքում` 1 տարի ազատազրկում և տուգանք 15 հազար եվրոյի չափով (ընդ որում, Ֆրանսիայում միջին աշխատավարձը 2.25 հազար եվրո է)։
Գրեթե բոլոր առաջադեմ ժողովրդավարական երկրներում «մայդանների» վերաբերյալ օրենսդրությունն արագ և դաժան գործողություններ է նախատեսում։ Պարզապես այն պատճառով, որ նորմալ արևմտյան ժողովրդավարությունը կառուցված է վերնախավի շահերի հավասարակշռության վրա, վերնախավ, որոնցից յուրաքանչյուրը հասարակության մի մասի վստահության փաթեթն ունի (միևնույն ժամանակ ոչ ոք նրա վերահսկիչ փաթեթը չունի)։
Խաղի նման կանոնների դեպքում բռնության պատրաստ զանգվածներ փողոց դուրս բերելն ահավոր հանցագործություն և կոնվենցիայի խախտում է։ Այդ իսկ պատճառով բոլոր նրանց, ովքեր հակված են դրան, աչքի տակ են առնում վաղ փուլում և բավական արագ դուրս անում ոչ միայն քաղաքական գործընթացներից, այլև ընդհանրապես լիարժեք կյանքից իջեցնում հասարակության հատակը», – գրում է Մարախովսկին։
Իհարկե, հեղինակը գրում է ռուսական լսարանի համար, սակայն այս ամենը հիանալի կիրառելի է նաև հայկական հողի վրա։ Մեզնից ո՞վ է երկարատև զանգվածային բողոքի ակցիաներ կազմակերպողների նկատմամբ երբևէ լսել լուրջ միջոցներ կիրառելու մասին, թեկուզ զուտ վարչարարական։ Բայց չէ՞ որ վախենալու է նույնիսկ մտածելը, թե ինչ տեղի կունենար Ֆրանսիայում, եթե այնտեղ զինված մարդիկ գրավեին ոստիկանական գունդը, որտեղ կա զենք, առավել ևս իրավապահ մարմինների ներկայացուցիչներից մեկը զոհվեր` իր պարտականությունների կատարման ժամանակ։ Հազիվ թե չափազանցություն լինի ենթադրելը, որ կա՛մ հարձակվողները մի քանի ժամ անց կհանձնվեին ինքնակամ, կա՛մ ամբողջ տարածքը հրանետերով այրված կլիներ, հավանաբար պատանդների հետ միասին, դե շենքը պաշարած ահաբեկիչների մասին խոսք լինել չի կարող։
Կամ պատկերացնենք, որ Նյու Յորքում շաբաթներով փակված են կենտրոնական փողոցներն ու պողոտաները։ Ավելի ճիշտ դա անհնար է պատկերացնել, քանի որ ոչ թե մեկ շաբաթ, այլ նույնիսկ 24 ժամ դրանք փակ չէին մնա, և իշխանությունների արձագանքն ավելի խիստ կլիներ, քան կարելի է պատկերացնել Երևանում։
Հայրենական իշխանությունները մեզ սովորեցրել են, որ բողոքել կարելի է ուզածի չափ երկար և ուզածի պես, նույնիսկ ամենաանհեթեթ առիթով։ Եվ հիմքեր կան կարծելու, որ բողոքի ցույցերը, որոնք դրանց շարքային և միամիտ մասնակիցները «ժողովրդական» են համարում, վաղուց արդեն հարմարեցվել են որպես իշխանության (ցանկացած իշխանության` և՛ հեռացած, և՛ եկած, և՛ նրանց, ովքեր դեռ նախագծում են) ձեռքի գործիք։ Ամենածայրահեղ դեպքում բողոքի ցույցերը թույլ կտան «ժողովրդական զանգվածներին» պարպել բարկությունը, չէ՞ որ դա էլ արդյունք է։
Ահա այդպես, օրինակ, տեղի է ունենում փողոցների փակում ընդդեմ, ասենք, Մանվել Գրիգորյանի խափանման միջոցը փոխելու դատարանի որոշման։ Ցուցարարները դատարանը մի ատյան են համարում, որն իրենց ենթակայության տակ է գտնվում, որը պարտավոր է ենթարկվել իրենց, իսկ իրենք իրենց իրավասու են համարում փակել օդանավակայան տանող ճանապարհը` սպառնալով կաթվածահար անել արդեն ոչ թե մայրաքաղաքը, այլ երկիրը։
Թույլ կտամ ինձ ևս մեկ անգամ անդրադառնալ Մարախովսկու հոդվածին։ Ամենատարբեր տեղեկության անվերջանալի հոսքում գտնվելով, ասում է նա, մարդն իր համար ինքնատիպ ֆիլտրեր է «աճեցնում», որոնք թույլ են տալիս ներս թողել միայն այն տեղեկությունը, որը նա համարում է անհրաժեշտ և օգտակար։ Սա, հավանաբար, փրկում է խելագարվելուց, սակայն անխուսափելիորեն անհատի մոտ աշխարհի աղավաղված պատկեր է ստացվում, ճկված սեփական պատկերացումների կողմ, որտեղ նա իրեն առավելագույնս հարմարավետ է զգում։
Այսպիսով` ամբողջ զտված ու մաղված տեղեկությունը «լինում է միակողմանի, ծառայում պատրանքների ամրապնդմանն ու դրանց վրա հենվելուն։ Իսկ շատերի համար ընդունելի պատրանքը ծայրահեղ պահի կարող է կոլեկտիվ զառանցանքի վերածվել, և այդժամ հասարակությանը նախանձել չի լինի»։ Սա Մարախովսկու տեսությունն է, իսկ մենք վերապրեցինք այն գործնականում բոլորովին վերջերս։
Այնպես որ մարդը բղավելու և բողոքելու ազատություն, օրինակ, Հայաստանում ավելի շատ ունի, քան որևէ մեկի կողմից իդեալականացվող Եվրոպայում և Հյուսիսային Ամերիկայում։ Այս հարցում մենք այդ ժողովրդավար երկրներից հարյուր միավոր առաջ ենք։
Սակայն հանուն արդարության պետք է նշել, որ այն, ինչ թույլատրված է Յուպիտերին, թույլատրված չէ «հասարակ մարդկանց»։ Ցույցը դաժանորեն ցրելը, գուցե նաև զոհերով, նորմալ է արևմտյան երկրների համար, որևէ մեկը երբեք նրանց դրա համար չի մեղադրի։ Միայն փորձիր այնտեղ փակել Հիթրոու օդանավակայան տանող ճանապարհը։ Իսկ նման ցույցը մեզ մոտ ցրելու դեպքում, անմիջապես նույն Արևմուտքից կժամանեն արտիստներ և ռոքերներ, մարդու իրավունքների պաշտպաններ, միջազգային կազմակերպություններ, իսկ համապատասխան ԶԼՄ–ները մեծ աղմուկ կբարձրացնեն։
Եվ դա նորմալ է, քանի որ արդեն վաղուց է նորմալ դարձել կրկնակի կամ եռակի ստանդարտների կիրառումը և՛ միջպետական, և՛ միջանձնային հարաբերություններում։