Քոչարյանի գործը որպես «որոգայթ», կամ նույն ժողովրդի այսքան տարբեր թևերը

ՌՊՀՀ արտասահմանյան տարածաշրջանային ուսումնասիրությունների և արտաքին քաղաքականության ամբիոնի դոցենտ Սերգեյ Մարկեդոնովը՝ Sputnik Արմենիայի համար

Քոչարյանին ազատ արձակելը հիմնավորվել է նրա` որպես պետության նախկին ղեկավարի անձեռնմխելիության սկզբունքի խախտումով։ Այս պատմության մեջ վերջակետ դեռ չի դրվել։ Քննությունն արդեն հայտարարել է Վերաքննիչ դատարանի որոշման անօրինականության մասին։

Քոչարյանից ոչ ոք պաշտոնապես մեղադրանքները չի հանել։ Ամենայն հավանականությամբ, գլխավոր դատախազությունը բողոք կներկայացնի երրորդ ատյան` Վճռաբեկ դատարան։ Նախկին նախագահի գործի հետագիծը դեռ կարող է փոփոխությունների ենթարկվել։ Մինչ իրավաբանները պարզում են սահմանադրական և դատավարական բախումները, ժամանակն է վերլուծել «Քոչարյանի գործի» նախնական քաղաքական արդյունքները։

Դա առավել ևս կարևոր է, քանի որ նախկին նախագահի քրեական հետապնդման հետ կապված պատմությունն անմիջականորեն կապված է քաղաքականության հետ։ Եթե նույնիսկ մենք նախօրոք հերքենք հաշիվներ մաքրելու մեջ նոր իշխանությունների շահագրգռվածությունը, Քոչարյանի հասցեին մեղադրանքները կասկածի տեղիք չեն տալիս։ Նա չի մեղադրվում ֆինանսական խարդախությունների, չարաշահումների և անձնական շահույթ հետապնդելու նպատակով ծառայողական դիրքն օգտագործելու մեջ։

Քննությունը փորձում է ապացուցել նրա մեղավորությունը 2008թ.–ի մարտի 1–ի ողբերգական դեպքերի համար, երբ Հայաստանի ուժային կառույցների և բողոքի ակցիայի մասնակիցների միջև բախումների հետևանքով մարդիկ են մահացել։ Այսպիսով, քաղաքականությունից հեռու չես փախչի, որքան էլ փորձեն այդ գործոնը մղել երկրորդ պլան։

Այսքան տարբեր մի ժողովուրդ

Հայաստանում տեղի ունեցած իշխանափոխությունից հետո (օգոստոսի 17–ին կլրանա Նիկոլ Փաշինյանի վարչապետության հարյուր օրը), հանրապետությունում խոսում են ժողովրդի ու նոր իշխանության համերաշխության մասին։ Սոցիալական ցանցերում և բլոգներում կարելի է հանդիպել տասնյակ, եթե ոչ հարյուրավոր պնդումների, որ նախորդ ղեկավարները լիովին սնանկացրել են երկիրը, և փոփոխությունները նախորդների` ներքին ու արտաքին քաղաքական գործելաոճը ժողովրդի կողմից չընդունելու արդյունք են։ Պարբերաբար փաստարկ է առաջ մղվում, որ «ժողովուրդը» ռևանշ թույլ չի տա կամ բաց չի թողնի ձեռք բերած հաղթանակի արդյունքները։

Պրոֆեսիոնալ քաղաքագետները, որպես կանոն, զգուշությամբ են վերաբերվում ֆեյսբուքում կամ «կենդանի» բանավեճերին։ Ընդհանուր առմամբ, ընդունելով նման մոտեցումը` ցանկալի կլիներ բաց չթողնել երկու նրբություն։ Հայաստանում «թավշյա հեղափոխությունից» հետո առայժմ չի արվել պրոֆեսիոնալ ուսումնասիրություն, որը կարող էր պատասխանել երկրում իրական հասարակական նախընտրությունների, ինչպես նաև առկա մտավախությունների մասին շատ հարցերի, որոնք ծնում է ցանկացած մասշտաբային վերակառուցում։

Եվ երկրորդ։ Որքան էլ մենք քննադատաբար վերաբերվենք «ֆեյսբուքյան զորքերին», պետք է նշել, որ այնտեղ հավաքվում են ակտիվ դիրքորոշում ունեցող մարդիկ, ինչպես նաև փորձագետներ, լրագրողներ, քաղաքացիական ակտիվիստներ։ Այսինքն` նրանք, ում անտարբեր չէ իրենց երկրի ճակատագիրը։ Հավանաբար, այդ բանավեճերը չպետք է ընդունել որպես նույնիսկ նախավերջին ատյանի ճշմարտություն, սակայն դրանք հասարակական ընկալման մասին տալիս են որոշակի պատկերացում։

Քոչարյանի դեպքում պարզ դարձավ, որ նրա կալանքի, ինչպես նաև նախկին քաղաքական գործունեության վերաբերյալ միասնական կարծիք չկա։ Ավելին, նախկին նախագահի դեմ քննչական գործողություններն ակտիվացրել են Լևոն Տեր–Պետրոսյանի և Սերժ Սարգսյանի պատասխանատվության մասին բանավեճը։ Հետխորհրդային Հայաստանի գրեթե ամբողջ ուղին ակտուալացված է, ինչը նախկինում նման ծավալներով չէր նկատվում։

Այդ վեճերն ընթանում են ոչ միայն սոցիալական ցանցերում, այլ նաև ավանդական ԶԼՄ–ներում։ Եվ դրանք ցուցադրում են մոտեցումների ու դիրքորոշումների մեծ տարբերությունը։ Այո, կարելի է հավանականության մեջ աստիճանով նշել, որ այսօր նոր իշխանություններն ավելի հայտնի են, քան նրանց նախորդները, այլապես «թավշյա հեղափոխությունը» պարզապես տեղի չէր ունենա, կկրկնվեր 2015թ.–ի ակցիաների կամ 2016թ–ի հուլիսյան ելույթների սցենարը։ Սակայն ցանկացած հեղափոխություն ծնում է հակահեղափոխություն։

Հասարակությունում, ինչպես նաև ֆիզիկայում գործողությունը ծնում է հակագործողություն։ Այսպես, Քոչարյանին աջակցել են Ազգային Ժողովի 46 պատգամավոր, ինչը կազմում է խորհրդարանի ավելի քան մեկ երրորդը։ Նրանցից 42–ը ՀՀԿ ներկայացուցիչներ են, երեքը` դաշնակցականներ և մեկը Գագիկ Ծառուկյանի դաշինքից է։

Կարելի է որքան ասես խոսել այն մասին, որ Ազգային ժողովի ներկա կազմը չի ներկայացնում հայ հասարակությունում իրերի իրական դրությունը, իսկ պատգամավորները կորցնում են իրենց լեգիտիմությունը։ Բայց փաստը մնում է փաստ։ Քաղաքական ճնշման պայմաններում, երբ նոր իշխանության կողմնակիցներից ՀՀԿ–ին անդամակցելը դիտարկվում է որպես հետագա քաղաքական կարիերայի արգելք, նման նոնկոմֆորմիզը թանկ արժե։

Չպետք է անտեսել, որ խորհրդարանի պատգամավորների երաշխավորությանն աջակցել են նաև Արցախի պատգամավորները։ Արցախի Հանրապետությունը, իհարկե, նույնիսկ Երևանի կողմից չճանաչված պետություն է։ Սակայն նրա բնակիչներն ունեն հայկական անձնագրեր, հետևաբար` քաղաքացիություն, և «ղարաբաղյան գաղափարը» հետխորհրդային հայկական ինքնության հիմնասյուներից է։ Քոչարյանի համար նման երաշխավորությունը (որը մինչ այդ ղեկավարել է Արցախի Հանրապետությունը) կարևոր քաղաքական ազդանշան է։

Եվս մի քանի նրբություն։ Ժամանակին «Բարգավաճ Հայաստանը» ստեղծվել է որպես ՀՀԿ պատճեն կուսակցություն և Քոչարյանի հիպոթետիկ «երրորդ ժամկետի» կուսակցություն։ Ժամանակները փոխվել են։ Եվ այսօր Ծառուկյանը Նիկոլ Փաշինյանի գործընկերն է։ Բայց նույնիսկ դա չի խանգարել նրա համախոհներից մեկին չհետևել «գլխավոր գծին»։

Այո, ՀՀԿ–ը նախկին իշխող կուսակցություն է։ Բայց Սերժ Սարգսյանի կառավարման տասը տարիների ընթացքում այն զգալիորեն հեռացել էր Քոչարյանից։ Եվ երբ տարաձայնություններ են ծագել Հայաստանի երկրորդ և երրորդ նախագահների միջև, հանրապետականները եղել են Սարգսյանի կողքին, այլ ոչ թե Քոչարյանի։ Այսպիսով, պետության նախկին ղեկավարի քրեական հետապնդման համատեքստում առաջին պլան են մղվել ոչ միայն անձնական դրդապատճառները, այլ նաև այլ դատողություններ։ Այլապես ինչպես բացատրել ՀՀ նախկին վարչապետ Վազգեն Մանուկյանի հայտարարությունը, որը 1996թ.–ի զանգվածային բողոքների գլխավոր մասնակիցներից է։ Նրան դժվար է կասկածել Քոչարյանի նկատմամբ համակրանքի մեջ, սակայն պետության նախկին ղեկավարի դեմ գործ հարուցելու վերաբերյալ նրա քննադատական գնահատականներում տագնապ է հնչել Հայաստանի ապագայի համար, որում հաշիվներ մաքրելու դրդապատճառները կարող են դառնալ առաջատար։

Բոլոր այդ փաստերը կասկածի տակ են դնում համաժողովրդական համերաշխության մասին տեսությունը։

Ժամանակին գրող Անդրեյ Պլատոնովն արդարացիորեն նշել է, որ «առանց ինձ իմ ժողովուրդը լիարժեք չէ»։ Հայաստանում մարդիկ այսօր տարբեր նախասիրությունների ու գնահատականների իրավունք ունեն։ Եվ նույնիսկ, եթե բնակչության ինչ-որ մասը փոքրամասնություն է կազմում, դա առիթ չի տալիս նրան դուրս մղել հասարակական–քաղաքական հավասարումից։

Նոր իշխանության քաղաքական երկընտրանքները

Երևանցի քաղաքագետ Հրանտ Միքայելյանի կարծիքով` «Քոչարյանի անձը շատ խիստ սատանայացվել է նրա ընդդիմադիրների կողմից», իսկ հաջորդը 10 տարվա իշխանավարության ընթացքում այդպես էլ չի կարողացել մինչև վերջ դուրս գալ նախորդի ստվերից։

Փաստացի 2008-2018թթ–ին Քոչարյանն իշխանության մեջ չի եղել։ Նրա մասնակցությունը քաղաքականության մեջ չափաքանակով է եղել և ամբողջացել է կառավարության ու նախագահի գործունեության առանձին ուղղությունների հանրային քննադատությամբ միայն։

Այսօր Քոչարյանի քրեական հետապնդումը նրան վերադարձել է քաղաքական խաղի մեջ։ Սա, հավանաբար, այս պատմության ամենակարևոր արդյունքն է։ Նախկին նախագահի ընդդիմադիրներն արդեն արտահայտվել են այն առիթով, որ նրան ազատ արձակելու մասին որոշում կայացրած դատավորն իր կարիերայի աճով պարտական է Հայաստանի երկրորդ նախագահին։ Իսկապես, երկրի դատական համակարգը զգալիորեն ձևավորվել է Քոչարյանի ժամանակներում։ Բայց մի՞թե նույն բանը չի կարելի ասել դիվանագետների, ոստիկանների, զինվորականների մասին։

Այդ առումով նոր իշխանության առջև դրված է բարդ երկընտրանք։ Հասարակությունում տրամադրություններ կան, որ պետք է հրաժեշտ տալ անցյալին` պատժելով մեղավորներին։ Այդ սպասումներին կարելի է նպաստել` զոհաբերելով երկրում իրավական փաստարկները կամ կայունությունը։ Բայց փաստ չէ, որ նոր կառավարության հեղինակությունն անփոփոխ կլինի երկար տարիներ։ Տվյալ իրավիճակում դա որոգայթ չի՞ դառնա արդյոք նրանց համար, ովքեր այսօր իրենց հաղթանակած են տեսնում։

Կա «փոքր օպրիչնինայի» տարբերակը, երբ իշխանությունը փորձում է ժողովրդի հետ կապ հաստատել հին պաշտոնյաներին զանգվածաբար զոհաբերելու հաշվին։ Բայց այս դեպքում չի բախվի նա արդյոք այն խնդրին, որը փայլուն ձևակերպված է հայտնի խորհրդային անեկդոտում. «Իսկ ո՞վ կմնա կրպակում»։ Որտեղից կարճ ժամկետներում գտնել խելացի, որակավորված, ազնիվ, անկաշառ, արդյունավետ դատավորներ, գեներալներ, մաքսատան աշխատակիցներ, իրավաբաններ ու դիվանագետներ։

Ռոբերտ Քոչարյանի գործն արդիականացրել է արտահերթ ընտրությունների խնդիրը։ Կառավարությունը ե՞րբ կգնա դրան և կդադարի ժամանակավոր լինել։ Եվ ինչպե՞ս կգնահատվեն դրանց արդյունքները, եթե Փաշինյանի կողմնակիցները քվեարկության արդյունքներով չստանան փայլուն առավելություն։ Ժամանակը գնում է, և իշխանություններից ակնկալում են ոչ միայն գեղեցիկ խոստումներ, իսկ ընդդիմադիրները, դատելով ամեն ինչից, չեն շտապում նահանջել։

Կրկին ծագում է «հարցի արժեքի» խնդիրը. կամ խորացնել հեղափոխությունը, արմատականացնել պահանջները, շեշտը դնել առճակատման և «շարքերի մաքրության» վրա, կամ փոխզիջումների գնալ հանուն համազգային գործի։ Եվ թեև այսօր հեղափոխական հռետորությունը զգալի պահանջարկ ունի, Հայաստանում իշխանափոխությունը խաղաղ ճանապարհով տեղի է ունեցել առաջին հերթին պայմանավորվել կարողանալու շնորհիվ։ Հաշվի առնելով բոլոր թեր և դեմ կողմերը` պետք է նկատի ունենալ դա։