Կաշառք վերցնում են այն ժամանակ, երբ տալիս են։ Կաշառք չեն տալիս այն մարդուն, որը չի կարող գործն առաջ տանել. ինչի՞ համար տան։ Ստացվում է`այն մարդիկ, որոնք չեն կարող օգնել, ազնիվ են, բայց չի նշանակում, որ եթե առիթ լինի, հարստանալու գայթակղությունը չի հաղթի անկաշառության սկզբունքին։ Գայթակղության փորձությանը դիմանալ է պետք։
Հաշվի առնելով այս հանգամանքը` ես հայտնվել եմ որոշակի շփոթության մեջ ու ասելիք ունեմ ՀՀ քննչական կոմիտեի պետին։
Մի փոքր անցյալի մասին
Ժամանակին ես էլ եմ ապօրինի հարստություն ձեռք բերելու հնարավորություն ունեցել, ու կարելի է ասել` անտեսել եմ ու չեմ զղջում դրա համար, իսկ խղճի խայթի մասին խոսք անգամ չկա։ Բայց կարելի՞ է արդյոք պնդել, որ եթե մարդն ընդհանրապես գումար չունի, ուրեմն նա երկնքի պես ջինջ է։ Ուզում եմ վերադառնալ անցյալ ու հասկանալ` երբ է մարդը բացարձակ ազնիվ, երբ` համեմատաբար ազնիվ, ու երբ` շան տղա։
Կոնկրետ խոսեմ։ Քննչական կոմիտեի պետը կարող է չիմանալ, որ Հայաստանում ցանկացած քիչ թե շատ նշանակալի պետական պաշտոնյանի հետ հանդիպումն ավարտվում էր, ժողովրդական լեզվով ասած, «մի կտոր հաց կիսելով»։ Վայրը, որտեղ կիսում էին այդ «կտորը», կախված էր զգացմունքների ջերմության աստիճանից, բայց առաջին հերթին` հյուրի ծառայողական կարգավիճակից. որքան ավելի նշանավոր էր նա, այնքան ավելի շատ էին կիսում։
Արդյո՞ք կարող է երբեմնի Հայկական ԽՍՀ-ում «Իզվեստիա» թերթի թղթակիցը, որը 27 տարի այդ պաշտոնում աշխատելու ընթացքում բազում անգամներ մասնակցել է խնջույքների ու «հացի այդ կտորը» կիսել իրեն հարգող ու հաճախ նաև սիրող մարդկանց հետ, պնդել, որ այդպիսի խնջույքները ոչ մի հետևանք չեն ունենում։ Չէ որ «մի կտոր հաց ուտելու» գնացած մարդը շատ լավ գիտի, որ իրեն թույլ չեն տալու վճարել կերածի համար, և նա ոչ միայն չի դիմադրում, այլ (ինչը շատ ավելի վատ է) համարում է, որ դա հենց այդպես էլ պետք է լինի։ Բայց սա դեռ ամենը չէ…
Իսկ հիմա ոչ թե կոնկրետ, այլ շատ կոնկրետ։ Մի քառասուն տարի առաջ ծանոթացա, իսկ հետո ընկերացա Ջալալ Մանուկյանի հետ, որը Հայկական ԽՍՀ-ի Մարտունու շրջանի Սովխոզի ղեկավարն էր։ Սովխոզը ոչ միայն շրջանի, այլև հանրապետության առաջատարն էր։ Իսկ ընկերս էլ աղքատ տնօրեն չէր (թեև չեմ հիշում, որ թեկուզ ոչ հարուստ սովխոզներն աղքատ տնօրեններ ունենային)։
Ամեն անգամ ծնունդների, նոյեմբերյան տոների կամ Ամանորի նախաշեմին Ջալալը գառան թարմ միս, հրաշալի սիգ ու իշխան էր ուղարկում։
Չեմ կարող պնդել, որ Ջալալը ոչխարին ոչ թե հասարակական հոտից էր ընտրում, այլ իր սեփականից, որ իշխանին ինքն էր որսում, իսկ աննման քյավառական քյուֆթան գործից ազատ ժամանակ էր պատրաստում։ Այդ պատճառով ո՛չ այն ժամանակ, ո՛չ էլ հիմա համոզված չեմ, որ նա գոնե մասամբ հանրային ունեցվածքից մի կտոր չէր «պոկում», ու դա չպետք է մարդու բերան մտներ։ Բայց մտնում էր, քանի որ համեղ էր, ու դրան դիմադրել հնարավոր չէր։ Այնուամենայնիվ, հիմարություն կլիներ կարծել, թե եղբայրական օգնության անվան տակ լրագրողին կաշառք էին տալիս… Այլ ժամանակներ էին, մարդիկ էլ էին ուրիշ։
Որպես հիշեցում։ Կաշառակերության առումով Խորհրդային Անդրկովկասը ոչ մի բանով չէր զիջում միջինասիական հանրապետություններին, և դա ոչ միայն կինոյում էր, այլև կյանքում։ Մինչդեռ այնտե՛ղ էլ, այնտե՛ղ էլ ազնվորեն ապրողներն ու արդարության տենչացողները ոչ միայն շատ էին, այլև մեծամասնություն էին կազմում։ Այդ մեծամասնությունն էր որոշում կյանքի օրենքները, և ամեն մեկը չէր համարձակվի խախտել դրանք։ Կաշառակերի համբավ ձեռք բերելը նշանակում էր վերջ տալ ծառայողական առաջխաղացմանը, էլ չենք խոսում քրեական հետապնդման մասին։ Սակայն ամենածանր պատիժն այն էր, որ կաշառքի վրա բռնված մարդը դուրս էր մղվում արժանապատիվ մարդկանց շրջանակից։
Ուշադրություն դարձրեք` «հարուստ» ու «ազնիվ» բառերի համադրությունն այսօր շատ հազվադեպ է հանդիպում։ «Հարուստը» հաճախ ասոցացվում է խաբեբայի, խարդախի, պնակալեզի հետ։ Նրանք եղել են, կան ու միշտ կլինեն։
«Մեր իրականության մեջ ի՞նչն է ամենից շատ վշտացնում», — մի անգամ հարցրեց մոսկովյան գործընկերս, որը նույնպես լրագրող է։ Ու ինքն էլ պատասխանեց իր հարցին. «Թերևս այն, որ անխղճությունն այլևս անխղճություն չի համարվում։ Պարզապես անխղճություն հասկացությունն անհետացել է։ Այն չկա»։
Այդ կապակցությամբ ի՞նչ կարելի է առաջարկել քննչական կոմիտեին։ Խուզարկությո՞ւն հայտարարել։
Մի փոքր այն մասին, թե հիմա ինչ վիճակ է
Հիմա վատ է, տեղ-տեղ` շատ վատ։ Ժամանակներ կային, որ մարդիկ գրեթե հպարտանում էին իրենց աղքատությամբ ու կարծում էին, որ դա լավ է։ Վատն այն է, որ ապօրինի կուտակած ունեցվածքից հիմա ոչ թե ամաչում են, այլ հպարտանում են դրանով։ Երևանյան թեժ ամսվա պատմություններն ապացուցեցին դասական դարձած արտահայտությունը. «Պետական ծառայողն այն անձն է, որին վերևից նշանակում են կաշառքները բաշխելու համար»։
Քիչ եմ գրում ներկայի մասին, քանի որ պարզապես հիմարություն է խնդրել Քննչական կոմիտեին ուշադրություն դարձնել նրան, ինչի մասին հիմա յուրաքանչյուրը գիտի։ Այնուամենայնիվ, ուշադրություն դարձնենք մի հանգամանքի`Հայաստանի իշխանությունն ինչքան կարողացել է, տակից-վրայից գողացել է։ Ու եթե «տակից-վրայիցը» չափազանցություն է, սուտ, ապա փաստ է, որ շուրջբոլորը գողացել են։ Պաշտոնյաները սիրել են դրսում հանգստանալ, ծովի ճողփյունը լսել ու յուրաքանչյուր ալիքի հետ հաշվել «ատկատների» բերածը։ Սիրել են խաղատուն գնալ, «մեկնոց» վերցնել. սրանք են եղել խաղի կանոնները։
Հարգարժան պարոն Գրիգորյան, բոլորի կողմից սիրված Քննչական կոմիտեի պետ։ Իսկ հիմա համեմատեք գողացած դոլարների ծովը մի քանի կիլո ոչխարի մսի, սիգի ու Սևանի մի քանի իշխանի հետ։ Ասեք` արածիս մեջ կոռուպցիայի նշաններ կա՞ն։ Եթե այո, հաշվի առնելով այն գործոնը, որ դա վաղուց է եղել` կարո՞ղ եմ արդյոք ներողամտության հույս ունենալ։ Կուզեի, որ հոգիս հանգիստ լինի։
Մի փոքր ապագայի մասին
Հայաստանը երբեք չի կարողանա լիովին ազատվել կոռուպցիայից, քանի որ ոչ մի տեղ դրանից լիովին չեն ձերբազատվել։ Հարցն այն է, թե ինչ աստիճանի է երկիրը վարակված քաղցկեղի պես անբուժելի հիվանդությամբ։
Թվում է` այսօր չորսբոլորը կա՛մ գողեր են, կա՛մ խաբեբաներ, կա՛մ յուրացնողներ։ Բայց այդպես չէ (եթե այդպես է, ուրեմն դժբախտություն է)։
Իմ կարծիքով` ավելի լավ է չինական ձևով գործել. կրակ բացել շտաբների վրա ու հանգիստ թողնել շարքային մեծամասնությանը։ Քանի որ պատճառը նրանք չեն։ Ու եթե վերացվի գլխավոր շտաբը, մյուսներն արդեն ինքնուրույն կվերանան։
Ուրիշ տարբերակ էլ կա։ Որպեսզի պաշտոնյաները կաշառք չվերցնեն, պետք է նրանց աշխատավարձը բարձրացնել կաշառքի միջին ամսականի չափով, իսկ մնացածին զրկել աշխատավարձից, որպեսզի կաշառք չառաջարկեն։
Կամ էլ համաձայնել Գանայի առաջին նախագահ Կվամե Նկրումայի հետ. «Կապիտալիզմը չափազանց բարդ համակարգ է անկախ պետությունների համար»։
Ու այդ դեպքում նոր հարցեր են ծագում` ի՞նչ անել և ո՞ւր գնալ։