Անի Լիպարիտյան, Sputnik Արմենիա
Վայոց Ձորի մարզ, Եղեգիս գյուղ… ադրբեջանական գերեզմանատան ցանկապատը փակ է։ Գերեզմանատուն կարելի է մտնել, եթե հանել դռնակից մոմած քուղը։
Վատ եղանակը` ամպրոպն ու կայծակը, խանգարում էին մեր նկարահանող խմբին, բայց ինչ-որ պահի ամեն ինչ հանդարտվեց։
Sputnik Արմենիայի թղթակիցներն ուղևորվեցին որոնելու մարդկանց, որոնք կարող էին թեկուզ ինչ-որ բան պատմել ադրբեջանցիների մասին, որոնք մի ժամանակ ապրել են Վայոց Ձորի մարզում։ Գտանք Շատին գյուղի հնաբնակին` 83–ամյա Արիս Սմբատյանին։ Նա պատմելու շատ բան ուներ։ Զրույցը ծավալվեց ներքին բակում, որտեղ մեզ գրկաբաց ընդունեցին տանտերերը։
– Մտերի՞մ էիք տեղի ադրբեջանցիների հետ։
– Իհարկե։ Մենք լավ ընկերություն էինք անում։ Նրանք հյուր էին գալիս մեզ, գիշերը մնում։ Եղել է, որ ես էլ եմ գիշերել նրանց տանը։ Մեր հարաբերությունները լավ են եղել մինչև 90–ականների սկիզբը, երբ իրավիճակը սրվեց…
Արիս պապիկը հիշողություններն էր պատմում հորդառատ անձրևի նվագակցությամբ։ Շատին գյուղի հնաբնակը ներկայացրեց, թե ինչպես է փոխանցել իր փորձն ադրբեջանցիներին, հաշվապահական գործ սովորեցրել նրանց։ Լավ հիշում է, որ հինգ աշակերտ է ունեցել։
– 11 տարի աշխատել եմ թուրքերի հետ (Հայաստանի գյուղերում մեծամասամբ այդպես են անվանում ադրբեջանցիներին՝ կովկասյան թաթարներին)։ Ես միակ հայն էի, որն աշխատում էր ադրբեջանաբնակ գյուղում։
– Ի՞նչ էիք անում։
– Կոլտնտեսության գլխավոր հաշվապահն էի, – ասաց Արիս պապիկը` մտածկոտ կկոցելով վառ կապույտ աչքերը։ Հավանաբար, հիշեց երիտասարդությունը։ Դեմքի խորը կնճիռները բառերից խոսուն էին. այնքան բան է տեսել այս կյանքում։
Թուրքմենչայի հաշտության պայմանագրի կնքումից հետո, Խոյի և Սալմաստի հայերն Իրանից տեղափոխվել են հայրենի հողեր։ Նրա խոսքով` Վայոց Ձորի տարածքում կովկասյան թաթարներն ապրել են մինչև 1920թ–ը։
«Ինչպես պատմել են մեր պապերը, ժամանակին Իրանի շահերից մեկը հայերին տարել է Իրան։ Մերոնք աշխատել են Թեհրանի մոտ` քաղաքից երեք կիլոմետր հեռավորության վրա։ Այդ տարածքն անվանել են «հայկական թաղամաս»», – հիշում է Արիս պապիկը։
Հայրենադարձությունից հետո հայերը բնակվել են Վայոց Ձորում, տնտեսությունը սկսել է զարգանալ, հայերի և այստեղ ապրող կովկասյան թաթարների (այսօրվա` ադրբեջանցիների) միջև տարաձայնություններ են ծագել հողատարածքների պատճառով։ Դրանից չեն խուսափել նաև Շատին գյուղում։ Իշխանությունները որոշել են շատինցիներին թողնել իրենց գյուղում, իսկ թուրքալեզու բնակիչներին բնակեցրել են մոտակայքում` Եղեգիս գետի շրջանում։
– Ես ադրբեջաներեն գիտեմ։ Եթե պետք էր լինում ինչ-որ բան թարգմանել ռուսերեն և հայերեն, թարգմանում էի, – հիշում է Արիս պապիկը։
Մենք հետաքրքրվեցինք, թե նրա մոտ պահպանվե՞լ են արդյոք լուսանկարներ։ Պապիկը մեզ տուն հրավիրեց։ Փոքր սենյակում փայտի վառարանի մոտ նստած էր նրա կինը` Ենուշ Ղարիբյանը։ Ուղղակի նստած չէր, սպաս էր եփում։ Նա շատ ուրախացավ հյուրերին տեսնելիս։
Ենուշ տատիկը հին ալբոմները բերեց, նստեց ամուսնու կողքին. կնոջ կոշտուկավոր ձեռքերն անցան իրենց համար թանկ լուսանկարների վրայով։ Նույնիսկ աչքերը լցվեցին` հիշելով անցյալը։
– Այդ լուսանկարն արվել է Բաքվում։ Լուսանկարում իմ բաքվեցի ընկերներն են ու ես։ Քանի որ ես աշխատում էի ադրբեջանցիների հետ, 80–ականներին մենք մեկնեցինք Բաքու։ Այս լուսանկարն արել ենք Բաքվի 26 կոմիսարների հուշահամալիրի մոտ։ Մենք ուղղակի գնացել էինք այնտեղ զբոսնելու, ես որդուս էլ էի հետս տարել։
Այսօր Եղեգիս գետի մոտ ադրբեջանական գերեզմանատան շիրիմների մասին ոչ ոք հոգ չի տանում։ Միայն ցանկապատն է ակնարկում, որ ինչ-որ մեկը հսկում է այն։
Արիս պապիկն ասում է` պետք է հարգել բոլորին։ Եվ հարգանքը պետք է փոխադարձ լինի։ Գերեզմանները, ումն ուզում է լինեն, նույնպես պետք է հարգել։
Շատին գյուղի հնաբնակը մեզ նաև խնձոր հյուրասիրեց անցած տարվա բերքից։
Մենք գյուղից հեռացանք բուռն զգացումներով։ Ճիշտ է պապը` ամենագլխավորը մարդ մնալն է։