ԵՐԵՎԱՆ, 3 հոկտեմբերի – Sputnik. Լուսնի հակառակ կողմում տեղադրվող նոր ռադիոաստղադիտակը կարող է աննախադեպ ճշգրտության դիտարկումներ իրականացնել։ Այդ մասին Երևանի պետական համալսարանում դասախոսության ժամանակ պատմել է NASA-ի Գոդդարդի թռիչքների կենտրոնի աստղաֆիզիկոս Վլադիմիր Հայրապետյանը։
Իր այցի շրջանակներում Հայրապետյանը կպայմանավորվի Վաշինգտոնի Ամերիկյան համալսարանում հայ ուսանողների (սկզբում՝ մագիստրանտների, ապա, հնարավոր է, ասպիրանտների) ստաժավորման մասին։ Նա այնտեղ իր աշխատանքը համատեղում է NASA-ի հետազոտությունների հետ: Հետազոտությունների համար նա ցանկանում է ներգրավել ֆիզիկոսների, ինչպես նաև խոշոր տվյալների (big data) մասնագետների, որոնք կօգնեն վերլուծել Մարսի մակերևույթի վերաբերյալ հսկայական ծավալով տվյալները, որոնք հավաքագրվել են վերջին տասնամյակների ընթացքում:
Վլադիմիր Հայրապետյանը ԵՊՀ–ում
© Sputnik / Asatur Yesayants
NASA Artemis առաքելության շրջանակներում Լուսնի` մեզնից հեռու գտնվող աստղադիտակը կարող է արձանագրել ավելի ցածր ռադիոհաճախականություններ, որոնք սովորաբար Երկրից դիտարկելի չեն. դրանք մասամբ արտացոլում է իոնոսֆերան, իսկ մյուս մասը կորչում է Երկրի ռադիոեթերի աղմուկի մեջ։
Նոր աստղադիտակի տրամագիծը կկազմի 350 մետր, այն ցանկանում են տեղավորել 1,3 կմ տրամագծով փոքր խառնարանում: Աստղադիտակը թույլ կտա որսալ տիեզերքի գոյության վաղ փուլի ռադիոալիքները, երբ Մեծ պայթյունից հետո իոնացված ջրածնի մեծ ամպ էր գոյանում (որից դեռ նոր պետք է ձևավորվեին աստղերն ու գալակտիկաները):
Բայց ռադիոաստղադիտակը կարող է նաև ավելի մանրամասն դիտարկումներ կատարել էկզոմոլորակների (Արեգակնային համակարգից դուրս գտնվող մոլորակների) նկատմամբ, քանի որ սովորական աստղադիտակից դրանք ավելի դժվար է նկատել (նրանք իրենց աստղերի ստվերում են մնում): Հնարավոր է՝ նոր աստղադիտակից կարելի լինի նույնիսկ տեսնել, թե որ մոլորակներն են պտտվում իրենց առանցքի շուրջ, իսկ որոնք ոչ։ Սա մոլորակի բնակելիության կարևոր պայմաններից մեկն է. պտույտի ժամանակ մոլորակի մետաղական միջուկը մագնիսական դաշտ է առաջացնում (ինչպես դինամո-մեքենայում, միայն թե միլիոնավոր անգամներ ավելի մեծ): Այդպիսի դաշտն է պաշտպանում մեր Երկիրը արևի ճառագայթման հոսքերից։
Ի թիվս կյանքի առաջացման այլ պայմանների, գիտնականները նշում են քարե ապարների առկայությունը։ Մոլորակների մի մասը (Յուպիտեր, Սատուրն) գազային են, ուստի դրանց բաղադրության մեջ մետաղներ և լեռնային ապարներ գրեթե չկան։ Իսկ կյանքի համար օրգանիկ նյութերը և անգամ հեղուկ ջուրը (որը լուծում է այդ նյութերը և բարդ ռեակցիաներ առաջացնում) բավարար չեն։ «Հարկավոր են նաև մետաղներ, որոնք կատալիզատոր կդառնան այդ ռեակցիաների համար։ Առանց դրանց ռեակցիաները չափազանց դանդաղ կլինեն կյանքի առաջացման համար»-, նշեց Հայրապետյանը։
Ներկայումս հայտնի 5000 էկզոմոլորակներից ժայռային ապարներ ունեն ընդամենը մոտ 4 տոկոսը։ Բայց 200 մոլորակն արդեն իսկ քիչ չէ, և դրանք կարելի է ավելի ուշադիր ուսումնասիրել մթնոլորտի առկայությունը պարզելու համար։
Մեկ այլ կարևոր առանձնահատկություն է մթնոլորտում կայծակների առկայությունը, որոնք ճեղքում են ազոտի մոլեկուլները և դրանց թույլ են տալիս միացություններ կազմել թթվածնի և ածխածնի հետ (իսկ ազոտն անհրաժեշտ է բարդ մոլեկուլների, այդ թվում ԴՆԹ-ի կազմավորման համար):
Հատկանշական է, որ մաքուր թթվածինը կյանքի ծագման թիվ մեկ նախադրյալը չի համարվում, քանի որ պարզունակ օրգանիզմները Երկրի վրա նյութափոխանակություն իրականացնում էին նաև առանց դրա` կլանելով CO2-ը և մեթան արտադրելով: Զանգվածային ծավալներով թթվածինը երկրի վրա հայտնվել է միայն 2,5 միլիարդ տարի առաջ, սակայն մինչ այդ մոլորակն արդեն բնակեցված էր անաերոբ մանրէներով (որոնք թթվածնի հայտնվելուց հետո գրեթե ամբողջությամբ վերացել են):
Վլադիմիր Հայրապետյանը ԵՊՀ–ում
© Sputnik / Andranik Ghazaryan
Մոլորակների մթնոլորտի բաղադրությունը կորոշվի ինֆրակարմիր տիրույթում սպեկտրալ վերլուծության միջոցով (դրանում գազերն ավելի լավ են ճանաչվում):
«Մեր մթնոլորտում կա ազոտ, թթվածին, այլ գազեր կան, իսկ հենց Երկրի վրա` բազմաթիվ քիմիական տարրեր։ Այս բազմազանությունն օգնում է կյանք ստեղծել»-նշեց Հայրապետյանը։
Կյանքի հավանական հետքերն ուսումնասիրվում են նաև Մարսի վրա։ Ակնհայտ է, որ անցյալում այդ մոլորակի վրա ջուր է եղել, բայց այն մագնիսական դաշտ կամ չունի, կամ էլ այն անհետացել է (քանի որ Մարսը արևային ճառագայթման հոսքերից պաշտպանված չէ):
Բացի այդ, այս մոլորակը չափազանց թեթև է և չի կարող ձգողականության ուժով պահպանել կյանքի ձևավորման համար անհրաժեշտ մթնոլորտը: Վաղ շրջանում այն պահպանվում էր հրաբխային ժայթքումներից գազերի արտանետումներով, սակայն այդ ռեսուրսն անխուսափելիորեն պետք է սպառվեր։
«Այդ պատճառով էլ, նույնիսկ եթե Մարսի վրա ատոմային ռումբ նետել և դրա ջերմությամբ հալեցնել ջուրը, ինչպես Իլոն Մասկն է առաջարկում` ջերմոցային էֆեկտի համար CO2 արձակելով, այդ գործընթացը երկար չի տևի, քանի որ CO2-ը կլուծվի։ Մարսը չի կարողանա այն պահել և նորից կյանքի համար ոչ պիտանի կդառնա»,-ասաց Հայրապետյանը։
Այնուամենայնիվ, չի բացառվում, որ Մարսի մակերևույթի տակ ջերմաստիճանն ավելի բարձր է, քան մակերևույթին։ Ուստի այնտեղ հեղուկ ջուր և կյանքի հնարավորություն հայտնաբերելու հավանականություն կա։ Այդ ուսումնասիրությունները կշարունակեն նոր մարսագնացներն ու Մարսի ուղեծրային արբանյակները, իսկ դրանց տվյալների ուսումնասիրության գործում, ինչպես նշեցինք, Հայրապետյանն ուզում է ներգրավել Հայաստանի երիտասարդ գիտնականներին։