Երբեմն դժբախտությունն օգնում է։ Հայաստանի ԱԻՆ–ի փրկարար ծառայությունը ձևավորվեց Սպիտակի երկրաշարժի շնորհիվ, որը հազարավոր կյանքեր խլեց, էլ չեմ խոսում տնտեսական հսկայական վնասի մասին։
Բայց ամեն դեպքում սկսենք Սպիտակից։ Առաջին պատկերացումներն այն մասին, թե ինչպես է պետք փրկել, բուժել, օգնել արտակարգ իրավիճակում, կարելի էր ստանալ հենց աղետի վայրում, միայն թե ոչ հայերից, այլ արտասահմանյան երկրների՝ Հայաստանին օգնելու նետված փրկարար ծառայություններից։ Ով տեսնում էր, թե ինչպես է դա արվում (իսկ հեղինակը ոչ միայն տեսել է, այլև զրուցել է, փորձել է խորանալ, գլուխ հանել հետո գրելու համար), չէր կարող չհարցնել` ինչու նրանք ունեն այդ ամենը, իսկ մենք չունենք։ Կամ համարյա չունենք։
Իհարկե, կար հրդեհային պաշտպանությունը, ոստիկանության ծառայությունը, քիչ թե շատ օգնում էին լեռնային փրկարարները, բանակցող հոգեբանները ինքնասպանության շեմին գտնվողներին ինչպես կարողանում էին, համոզում էին կյանքի հետ հաշիվները չմաքրել, բայց չկար այնպիսի հեռախոսահամար, որ մեկ զանգով տեղում հայտնվեր նա, ով պետք էր։ Կար այսպես կոչված Քաղաքացիական պաշտպանության շտաբ՝ լղոզված գործառույթներով և ստորացուցիչ լինելու չափ սուղ նյութական հիմքով։
Բայց ահա 1997 թվականի սեպտեմբերին Հայաստանում ձևավորվեց առաջին արագ արձագանքման փրկարար ջոկատը, ապա ի հայտ եկավ փրկարար ծառայությունը և արդեն 2008թ․-ի ապրիլին՝ արտակարգ իրավիճակների նախարարությունը։
ԱԻՆ-ը սպասելիքներն արդարացրեց։ Մեկ տարի առաջ «Numbeo» հեղինակավոր պարբերականի կազմած վարկանիշային ցանկում Հայաստանը պատվավոր 11-րդ տեղը զբաղեցրեց 135 երկրների մեջ՝ առաջ անցնելով Ադրբեջանից, Թուրքիայից, Իրանից, Անդրկովկասում զիջելով միայն Վրաստանին։
Նախարարությունը բազմաթիվ փառավոր գործեր էր անում, կշիռ էր ստանում, ճանաչման էր հասնում, իսկ 2011-ի ամռանը նախարար Արմեն Երիցյանը Սևանում անձամբ փրկեց վեց երիտասարդ քաղաքացիների, այդ թվում՝ 10-ամյա մի տղայի, որոնք տուժել էին ջրային հեծանիվի և մոտորանավակի բախումից։ Թվում էր՝ ավելի լավ չի լինում․․․
Բայց միայն թվում էր։ Ոչ այնքան վաղ անցյալում Հայաստանում ևս մեկ երկրաշարժ գրանցվեց, այնուհետև սոսկալի ուժով հարվածեց համավարակը, սկսվեց Արցախյան երկրորդ պատերազմը, անվերջ շարունակվում են թշնամիների հնարավոր ներխուժման մասին խոսակցությունները։
Սակայն Սպիտակին ամենամոտ աղետը տեղի ունեցավ այս տարվա օգոստոսի 14-ին` պայթյուն, հրդեհ, 16 զոհ, բազմաթիվ վիրավորներ, նյութական վնասներ։ Ինչպե՞ս գործեց ԱԻՆ-ը։ Սկզբում՝ խառը, առանց հստակ, շոշափելի ծրագրի. պարապ-սարապ նայողները շատ էին, արդյունավետ օգնողները՝ քիչ, անգամ համակարգող շտաբ չկար, այն ավելի ուշ ձևավորվեց։
«Եթե կամավորների աշխատանքը չհամակարգվի, ինչ-որ պահի այն կարող է խանգարել փրկարարներին։ Այդպիսի նշաններ կային առաջին օրը, որոշակի քաոս էր նկատվում»,-խոստովանեց ԱԻ փոխնախարար Արտյուշ Գրիգորյանը։
«Այժմ մենք մտադիր ենք արտակարգ իրավիճակներում գործելու համար կամավորների պատրաստման հատուկ դասընթացներ կազմակերպել։ Առաջիկայում համապատասխան հայտարարություն կլինի»,- խոստացավ Գրիգորյանը։
Եթե մի բան պատահի, ի՞նչ պետք է անեն քաղաքացիները, ինչպե՞ս վարվեն, ինչո՞վ պաշտպանվեն։ Կանխարգելիչ խորհուրդներ, բացատրություններ, առավել ևս՝ գործողություններ չեն երևում։
Ինքնաթիռներում անխոնջ ցուցադրում են, թե ինչպես է պետք հագնել փրկաբաճկոնը և դնել թթվածնային դիմակը, վտանգի դեպքում ով որ դռնից պետք է դուրս գա․․․ Քչերն են ուշադիր լսում, բայց ամեն դեպքում հիշողության մեջ ինչ-որ բան մնում է, ընդհանուր առմամբ մտապահվում է, ինչն էլ պահանջվում էր ապացուցել։ Դա՝ երկնքում։ Իսկ Երկրի վրա՞։
Արդյոք մենք պատրա՞ստ ենք բնական աղետների, տարերային աղետների, որքանո՞վ է արդյունավետ ազդարարման համակարգը, ինչպե՞ս ենք մեզ պահելու արտակարգ իրավիճակներում, ի՞նչ կարող էին խորհուրդ տալ պրոֆեսիոնալները, որ մենք էլ հիշեինք։
Փորձենք դիտարկել աշխարհի լավագույն փրկարարական ծառայությունների (որոնք հայտնի են որպես 911, Ռուսաստանում՝ 112) գործողությունների կարգը, որը սկսվում է գլխավոր գործող անձից՝ հեռախոսի մոտ նստած մարդուց: ԱՄՆ-ում, օրինակ, այս հեռախոսը զնգում է տարեկան մոտ երկու հարյուր քառասուն միլիոն անգամ, այսինքն` օրական ավելի քան վեց հարյուր հազար զանգ: Թե մեկ տարվա, մեկ շաբաթվա, մեկ ամսվա կամ մեկ օրվա ընթացքում քանի անգամ է զնգում հայաստանյան հեռախոսը, չգիտեմ, բայց ինչ էլ լինի, զանգն ընդունողը պետք է անի այն, ինչ նրանից սպասում են գծի մյուս ծայրում։
Փրկարարների աշխատանքի նկատմամբ առանձնակի հետաքրքրություն առաջացավ ամերիկյան «9-1-1» հեռուստասերիալից հետո, որում ոստիկանները, հրշեջները, շտապօգնության բժիշկները կողք կողքի աշխատում են մեծ քաղաքի խիստ պայմաններում: Այս արտակարգ ծառայությունները արհեստավարժորեն փրկում են նրանց, ովքեր առավել խոցելի վիճակում են՝ ընթացքում լուծելով նաև իրենց անձնական խնդիրները։
Ամեն դեպքում ամեն ինչ սկսվում է զանգից, օպերատորը պետք է զանգահարողին օգնի, որ հանգստություն պահպանի, անհետաձգելի բժշկական (և ոչ միայն) օգնության հրահանգներ տա և, իհարկե, անմիջապես փրկարարներ ուղարկի։
– Մեր գործում գլխավոր չարիքը կեղծ ահազանգերն են, մեկ էլ երբ նախընտրում են ակնարկներ անել՝ դեպքը հստակ շարադրելու փոխարեն։ Բոլոր դեպքերում օպերատորը պետք է կողմնորոշվի,- Գյումրիում ինձ բացատրում էին փրկության հեռախոսների մոտ նստող մասնագետները։
– Իսկ պատահո՞ւմ է, որ մարդը չի կարող ուղիղ ասել ընտանեկան բռնության մասին, բայց զանգում է 911 և խնդրում է պիցցա բերել։
– Նման բան չեմ լսել,- զարմանում է զրուցակիցս։
– Իսկ եթե զանգի և խնդրի՞։
-Ես խորհուրդ կտամ պիցցայի առաքման ծառայություն դիմել։
Փորձառու օպերատորները պնդում են, որ խոսելու ձևից միշտ էլ պարզ է՝ մարդն օգնության կարիք ունի, թե ոչ։ Բայց եթե նրա ձայնը դողում է, և միևնույն ժամանակ նա ինչ-որ տարօրինակ բան է ասում, օրինակ՝ պիցցա է խնդրում, պետք է կարգախումբ ուղարկել։ Այդպիսի իրավիճակներում ամեն ինչ օպերատորի ինտուիցիայից է կախված։
․․․Հոգեբանական օգնության մասին։ Ամերիկյան փրկության ծառայություն է զանգել մի կին ու ասել, որ երեխան խեղդվել է իր ձեռքերում։ Մինչ ոստիկանությունն ու շտապօգնությունը հասել են դեպքի վայր, կնոջ հետ խոսել է օպերատորը։ Նման խոսակցությունները կարող են երկար տևել, ժամանակի սահմանափակում չկա, որքան անհրաժեշտ է, այնքան խոսում են: Պատահում է, որ օպերատորները խոսակցությունից հետո նորից են զանգում, որպեսզի համոզվեն` ամեն ինչ նորմալ է, թե ոչ։
Լավագույն փրկարար ծառայությունների խորհուրդներից։ Պրոֆեսիոնալները պնդում են` որքան շատ տեղեկություններ ենք մենք տրամադրում, այնքան հեռախոսավարը ավելի արագ և որակով կկարողանա մեզ օգնել։
Պետք է հավաքվել և հստակ նկարագրել իրավիճակը։ Օրինակ․ «Իմ երեխան աստիճանից ընկել է, գիտակցությունը տեղն է, բայց ոտքն արյունահոսում է, և նա չի շարժվում»։
Խորհուրդ են տալիս նաև հեռախոսահամար թողնել, որպեսզի եթե զանգը հանկարծ ընդհատվի կամ փրկարարները չկարողանան գտնել անհրաժեշտ վայրը, կարողանան կապ հաստատել։
․․․Երկու խոսք 1988-ի Սպիտակի երկրաշարժից հետո փրկարարական աշխատանքների ականատեսից։ Աղետը ոչ միշտ կարելի է կանխել, բայց երբ այն արդեն պատահել է, ինքնատիրապետումը կորցնել չի կարելի։ Մարդիկ մահանում են ոչ թե այն պատճառով, որ ելք չեն գտնում, այլ այն վախից, որ փրկվելն անհնար է։
Գլուխներդ մի՛ կորցրեք և երկա՛ր ապրեք։