Տուլա և Ռուսական արվեստի թանգարան չարժե գնալ սեփական ինքնաեռով

Ինքնատիպ այս ցուցահանդեսի ստեղծման գաղափարն առաջացել է թանգարանի այցելուների հաճախակի հնչած հարցից՝ ինքնաեռ ունե՞ք։

Ցուցադրությանը ներկայացված 13 ինքնաեռները Հայաստանի 7 թանգարանների հավաքածուներից են (1.Հայաստանի պատմության, 2.Հայոց ազգագրության և ազատագրական պայքարի պատմության, 3.Երևան քաղաքի պատմության, 4.Ե. Չարենցի անվան գրականության և արվեստի, 5.Միջին արևելքի, 6.Հովհ. Թումանյանի թանգարան, 7. Ե. Չարենցի տուն- թանգարան)։ Հավաքածուի 2 ցուցանմուշ տրամադրել է մասնավոր հավաքորդ Նարեկ Դավթյանն իր հավաքածուից։

Թեև ինքնաեռի հայրենիքը Ռուսաստանն է, և այն հանդիսանում է այդ երկրի խորհրդանիշը, թանգարանագետը հիշեցնում է, որ ինքնաեռի առաջին նախատիպերը տեսնում ենք հունացիների, հռոմեացիների մոտ՝ «աուտեպսա» կոչվող սարքի տեսքով, որը չուներ ծորակ։ Դրան փոխարինում էր շերեփը։ Չինացիների մոտ այն կոչվում էր «խոգո»։ Ռուսաստանում առաջին փաստացի վկայությունը ինքնաեռի մասին վերագրվում է 1740 թ․, պատմությունը սկսում է Ուրալից՝ պայմանավորված մետաղագործության զարգացման հետ։ Ռուսաստանի Տուլա քաղաքը համարվել է ինքնաեռի հայրենիք, բայց Մոսկվայում ու Պետերբուրգում ևս եղել են ինքնաեռների գործարաններ, որոնք մայրաքաղաքային ոճ են թելադրել: Լիսիցին եղբայրները Տուլայում բացել են առաջին գործարանը, իսկ 18-րդ դարի կեսին–19 դարի սկզբին արդեն մոտ 20 այդպիսի գործարան կար։

«Երկու երկրների բարեկամությունը պայմանավորված է ոչ միայն դիվանագիտական, քաղաքական հարաբերություններով, այլև մշակութային տարրերի, արվեստաբանական ազդեցություններով, որոնք մի երկրի ժողովրդից մյուսին են փոխանցվում կամ մտավորականների շրջանում տարածում գտնում», - ասում է Մարինե Մկրտչյանը` հետաքրքիր փաստեր ներկայացնելով։

Ինքնաեռը հայկական իրականության մեջ լայն տարածում գտավ 19–րդ դարի սկզբին, երբ Արևելյան Հայաստանն անցավ Ցարական Ռուսաստանի տիրապետության տակ։

Այն տարիներին ինքնաեռն օգտագործվում էր համարյա միայն տոնական օրերին, և այն անվանում էին «սեղանի գեներալ»: Ինքնաեռի տեսքը ցույց էր տալիս` ինչքանով է ընտանիքը մաքրասեր։ Ի դեպ, այն օժիտի բաղկացուցիչ մասն էր. յուրաքաչյուր ընտանիք պետք է զավակին ամուսնացնելիս նրան ինքնաեռ նվիրեր։ Մինչև հիմա էլ շատերի նկուղներում պահպանվել են վաղուց չօգտագործվող ինքնաեռները՝ էլեկտրական թեյնիկի «նախատիպերը»։

Ցուցադրության կազմակերպիչները փորձել են ներկայացնել ցուցանմուշները 2 դիտակետից՝ ինքնաեռի պատմությունն ու տարածումը Հայաստանում ընդհանուր առմամբ, և հայ մտավորականների ինքնաեռները։ Թանգարանի տնօրենն առանձնակի հիացմունքով մատնացույց է անում ցուցահանդեսի զարդը (Հայաստանի պատմության թանգարանիեզակի ցուցանմուշներից)՝ Նոր Ջուղայի հայ վարպետի ստեղծած յուրահատուկ ինքնաեռը։ Ի դեպ, այն ամբողջությամբ ձեռակերտ է` ծաղկազարդված պտղաբերության և կենաց ծառի խորհրդանիշներով։

Մարինե Մկրտչյանը հիշեցնում է, որ Երևանում՝ Կապույտ մզկիթի բակում, եղել է չայխանա: Հայ մտավորականները՝ Եղիշե Չարենցը, Մարտիրոս Սարյանը, Գուրգեն Մահարին և այլ մեծանուն արվեստագետներ սիրել են հավաքվել այնտեղ, ինքնաեռից թեյ խմել, խոսել մշակույթի տարբեր խնդիրներից: Պահպանվել է Սիամանթոյի անձնական օգտագործման փոքրիկ ինքնաեռը, մոտ 4-5 լիտր տարողությամբ՝ ծաղկամանի կառուցվածքով, Գաբրիել Սունդուկյանի ինքնաեռը, Եղիշե Չարենցինը՝ տակառի ձևով, և Հովհաննես Թումանյանինը։ Շատ հետաքրքիր է Մարկոս Գրիգորյանի՝ Միջին Արևելքի թանգարանի հիմնադրի հավաքածուից բերված 3 տիպի ինքնաեռները՝ գնդաձև, կլոր, ծաղկամանի և ապակե տարայի ձևով։

Շարունակելով ինքնաեռների առանձնահատկությունների թեման` Մարինե Մկրտչյանը մանրամասնում է, որ դրանք հիմնականում պատրաստվում էին մետաղից, պղինձից, լատունից։ Ռուսական հայտնի 4 գործարանների արտադրանք կար, որոնք ապահովում էին հայկական շուկան՝ Բատաշովների, Վորոնցովների, Գուդկովի, Շեմարինների։

Սովորաբար ինքնաեռները լինում են երկու բաժակից մինչև 44 լիտր տարողությամբ: (Ի դեպ, նման մեծ ինքնաեռ տրամադրել է Երևան քաղաքի պատմության թանգարանը)։ Ինքնաեռները կառուցվածքներով շատ տարբեր են, և դրանով է պայմանավորված անվանումը՝ վազայաձև, գնդաձև, ձվաձև։ Սկզբում դրանք գործածվում էին փայտով, այնուհետև` 19-րդ դարի վերջում, հեղուկ վառելանյութով, իսկ 1959 թվականից սկսեցին արտադրվել էլեկտրական ինքնաեռները։ Ինչո՞ւ են ասում՝ ինքնաեռի թեյը համեղ է։ Դա պայմանավորված է նյութով, որով տաքացվում է ջուրը. թե որ ծառի կոներն են վառում, այդ համն էլ փոխանցվում էջրին։ Իսկ թուրմը պատրաստում են փոքրիկ թեյնիկներով, որոնք դրվում են ինքնաեռի գլխին, որպեսզի երկար ժամանակ տաք մնան։

Մարինե Մկրտչյանը պատմում է, որ թանգարաններից մեկում գտել են ինքնաեռ, որում նշված էր, որ այն Երևանի արտադրանք է։

«Դա, հավանաբար, սխալմունք է, քանի որ Երևանում եղել են միայն արհեստանոցներ, հենց այդ փաստը մենք նշում ենք մեր ցուցադրությունում, և այդ մասին է վկայում նաև Երևան քաղաքի պատմության թանգարանը։ Թերթերում վկայություններ կան, որ 1911 թվականին Երևանում ինքնաեռների արհեստանոցներ են եղել, բայց երբեք գործարան չի եղել։ Անհերքելի է, որ ինքնաեռը Երևան բերեց նոր մշակույթ, և 19-րդ դարում արդեն 44 թեյարաններ կային իրենց ինքնաեռներով, ամենամեծը Կապույտ մզկիթինն էր»։

Հարցին` հնարավո՞ր է արդյոք ինքնաեռի վերադարձը 21-րդ դարի կենցաղ, Մարինե Մկրտչյանի կարծիքով` պատասխանելը բարդ է։ Իրենց տանն, օրինակ, 4 ինքնաեռ կա, բայց չեն օգտագործում այս արագընթաց կյանքում դրանց ժամանակատար լինելու պատճառով։ «Եթե անգամ վերադառնա մեր կենցաղ, ապա ավելի շատ տոնական և հանգստյան օրերին, թեև ջուրը երկար ժամանակ տաք է մնում», - նշում է նա։

Մինչև հունիսի 15-ը գործող այս ցուցադրությանը զուգահեռ` ամիսը 2 անգամ նախատեսվում են թեյախմության երեկոներ՝ ռուսական, հնդկական, չինական, ճապոնական։ Գործում է նաև ինքնաեռների մասին ծրագիր փոքրիկների համար՝ սկսած 4 տարեկանից, 2 լեզվով՝ ռուսերեն և հայերեն։

Մուտքը վճարովի է։