«Ստամբուլ» ջրանցքը Բոսֆորի այլընտրանքը կդառնա, բայց դրա հետ կապված մտավախություններ կան․ շատերին անհանգստացնում է Մոնտրոյի կոնվենցիայի ու Թուրքիայի կողմից Սև ծովում իր պարտավորությունների պահպանումը։ Խնդիրը վերլուծել են ՌԻԱ Նովոստիի լրագրողներ Սոֆյա Մելնիչուկն ու Քսենյա Մելնիկովան։
Նոր մեգանախագիծը՝ Մարմարա և Սև ծովերը միավորող «Ստամբուլ» ջրանցքը, սկսված է։ Այն այլընտրանք կդառնա Բոսֆորին և, հնարավոր է, մեծ փողեր կբերի գանձարան։ Սակայն ոչ բոլորն են կիսում հիացմունքը․ բնապահպանները մտավախություն ունեն, որ վնասն ավելի մեծ կլինի, քան օգուտը։ Օտարերկրյա պետություններին անհանգստացնում է Մոնտրոյի կոնվենցիայի և Սև ծովում թուրքական պարտավորությունների պահպանման հարցը։
Խոշորագույնը պատմության մեջ
«Այսօր մենք Թուրքիայի զարգացման նոր էջ ենք բացում՝ դնելով «Ստամբուլ» ջրանցքի վրայով կամրջի շինարարության առաջին քարը,-հանդիսավոր հայտարարել է Էրդողանը,-մաղթում եմ, որ այն բարիք բերի քաղաքին, Թուրքիային, մեր ողջ ժողովրդին»։
Բոլոր անհրաժեշտ ուսումնասիրությունները, այդ թվում՝ շինարարության ազդեցությունը շրջակա միջավայրի վրա, արդեն իրականացվել են, վստահեցրել է երկրի ղեկավարը: Ծովածոցի շուրջ կկառուցվեն բնակելի թաղամասեր, զբոսայգիներ, զբոսաշրջային օբյեկտներ, տեխնոլոգիաների զարգացման գոտի։
Տիեզերքից երևացող սխալներ, կամ Սուեզի ջրանցքի «առեղծվածը»
«Ստամբուլը» կբեռնաթափի Բոսֆորը, որը վերջին տարիներին ավելի ու ավելի վտանգավոր է դառնում քաղաքի համար։ Ջրանցքով օպտիմալ անցումը տարեկան 25 հազար նավ է: Եթե այլընտրանք չհայտնվի, ապա 2050թ․-ին ծանրաբեռնվածությունը կավելանա երեք անգամ։ «Տարեկան 45 հազար նավ է անցնում Բոսֆորով։ Յուրաքանչյուր խոշոր նավ ռիսկային է։ Դրանք զանազան բեռներ են կրում, յուրաքանչյուր վթար սպառնալիք կդառնա, կարող է հրդեհներ և ավերածություններ առաջացնել, այդ թվում՝ նաև մշակութային արժեքների ավերածություն»,-բացատրում է Էրդողանը։
Նման բաներ հաճախ են պատահում․ վերջին անգամ Բոսֆորով տեղաշարժը կանգնեցրել էին կառավարումը կորցրած բեռնանավի պատճառով։
«Ստամբուլ» ջրանցքի վրա նախատեսվում է ծախսել վեց տարի և 15 միլիարդ դոլար, գումարի մի մասը, ամենայն հավանականությամբ, արտերկրից կներգրավեն։ Օրինակ՝ Քաթարից։ Դոհա կատարած այցերից Էրդողանը հաճախ է վերադառնում բազմամիլիարդանոց ներդրումների համաձայնագրերով։ Նախագծի վրա ծախսված գումարը կվերադառնա 15 տարվա ընթացքում․ սպասվող շահույթը՝ տարեկան մեկ միլիարդ դոլար։
Սա Թուրքիայի պատմության մեջ խոշորագույն ենթակառուցվածքային նախաձեռնությունն է. կրկնօրինակ ճանապարհը կձգվի 45 կիլոմետր՝ Բոսֆորից 15 կմ-ով ավելի։ Նվազագույն լայնությունը կկազմի 275 մետր՝ երկուսուկես անգամ ավելի նեղ, քան նեղուցը։ Նոր ջրանցքի թողունակությունը օրական ավելի քան 185 նավ կլինի, Բոսֆորում այդ թիվը 118-125 է։
Նոր զարկերակի մասին Էրդողանը խոսում է արդեն տասը տարի։ Բայց բնավ ոչ բոլորին է ոգեշնչում այդ մեգաշինարարությունը։ Դեմ է, օրինակ, Ստամբուլի քաղաքապետ Էքրեմ Իմամօղլուն, նա անգամ հանրաքվե անցկացնելու կոչ է արել։ Անհանգստանում են բնապահպանները․ Սև ծովը կարող է ծանծաղել, Մարմարա ծովի էկոհամակարգը կխաթարվի։ Բացառված չեն երկրաշարժերը։ Վտանգված է նաև Ստամբուլի ջրամատակարարումը․ ջրանցքը իր մեջ կներառի խմելու ջրի ջրամբարը։
Սպառնալիքը ծովից
Առանձին հարց է Մոնտրոյի կոնվենցիայի ճակատագիրը, որը կարգավորում է անցումը Սև ծով Բոսֆորի և Դարդանելի նեղուցներով։ Փաստաթղթի համաձայն՝ դրանք բաց են առևտրային նավարկության համար, և Թուրքիան դրանից փող չի աշխատում։
Բայց ոչ սևծովյան երկրների ռազմանավերի անցումը հանրապետությունը վերահսկում է․ դրանք չեն կարող Սև ծովում գտնվել երեք շաբաթից ավելի, իսկ դրանց ընդհանուր տարողությունը չի կարող գերազանցել 45 հազար տոննան։
Սև ծովով լաստանավային բեռնափոխադրումը կմեծացնի Հայաստանից արտահանումը. ՀԿԵ տնօրեն
Ապրիլին համաձայնագրից երկրի հնարավոր դուրս գալու մասին աղմկահարույց հայտարարություններին փոխարինելու եկան դեպքերի նման զարգացման դեմ բաց նամակ գրած ծովակալների ձերբակալության մասին լուրերը։ Նախագահ Էրդողանը շտապեց հավատացնել․ կոնվենցիան ուժի մեջ է մնում։ Սակայն մնացին այն մտավախությունները, որ «Ստամբուլ» ջրանցքը Անկարային թույլ կտա շրջանցել դրա դրույթները։
Թուրքիան հետաքրքիր հայեցակարգ է առաջ քաշում. «Ստամբուլը» չի հակասում Մոնտրոյի կոնվենցիային և միաժամանակ բարձրացնում է Անկարայի հեղինակությունը, ՌԻԱ Նովոստիի հետ զրույցում նշում է Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի Ե․Մ Պրիմակովի անվան միջազգային տնտեսագիտության և իջազգային հարաբերությունների ինստիտուտի ավագ գիտաշխատող, ՌԴ ԱԳՆ Դիվանագիտական ակադեմիայի անդամ Վլադիմիր Ավատկովը։ «Այլ կերպ ասած՝ իշխանություններն ուզում են ասել, որ նախագիծը կոնվենցիայի հետ կապ չունի և, ըստ էության, դրան չի ենթարկվում, քանի որ դա արհեստական կառույց է։ Դա միանագամայն այլ ջրանցք է, որը հեռանկարում կարող է սպառնալիք դառնալ Մոնտրոյի կոնվենցիայի համար»,-բացատրում է փորձագետը։
Շինարարությունը դուր չի գալիս նաև սևծովյան երկրներին՝ բացի Ուկրաինայից և Վրաստանից, որոնք կցանկանային ավելացնել արևմտյան ռազմաքաղաքական դաշինքի ներկայությունը, ասում է Ռուսաստանի Գիտությունների ակադեմիայի արևելագիտության ինստիտուտի Թուրքիայի բաժնի գիտաշխատող և ժամանակակից Թուրքիայի ուսումնասիրության կենտրոնի տնօրեն Ամուր Գաջիևը։
Թուրքական ղեկավարությունը կուզենար նախագիծն ավելի գրավիչ դարձնել արևմտյան ոչ սևծովյան պետությունների համար։ Միաժամանակ հեռանկարը դուր չի գալիս Ռումինիային, Բուլղարիային և Հունաստանին։
«Ռուսաստանի համար ևս ցանկալի չէ, որ Ղրիմի ափերի մոտ, հաշվի առնելով բրիտանական նավի հետ կապված միջադեպը, սադրանքներ լինեն։ Մոսկվայում չեն ուզում, որպեսզի ոչ սևծովյան երկրները, հատկապես՝ ՆԱՏՕ-ի երկրները, կոնվենցիան շրջանցելու և ջրավազանում ռազմածովային ներկայություն ապահովելու հնարավորություն ստանան»,-ավելացնում է Գաջիևը։
ԱՄՆ-ն, Մեծ Բրիտանիան և ՆԱՏՕ-ի մյուս առաջատար երկրներն այլ կարծիք ունեն․ Մոնտրոյի կոնվենցիայի դրույթները հնացել են։ Եվ, ինչպես նշում է փորձագետը, նրանք ձգտում են ավելացնել նավերի թվաքանակը Սև ծովում։
Իրավական նրբություններ
Մտավախությունները, թե նոր ջրանցքով Սև ծով կլցվեն ՆԱՏՕ-ի նավերը, անհիմն են, կարծում է արևելագետ և հրապարակախոս Անդրեյ Օնտիկովը․ «Լինի դա «Ստամբուլը» թե մեկ այլ ջրանցք՝ Մոնտրոյի կոնվենցիան նկարագրում է ոչ միայն Բոսֆորն ու Դարդանելը, այլև ոչ տարածաշրջանային նավերի բուն ներկայությունը Սև ծովում։ Այսինքն՝ եթե անգամ ամերիկյան ավիակիրները Ստամբուլի ջրանցքով մտնեն այնտեղ, դա միևնույնն է՝ կոնվենցիայի խախտում կլինի»։
Բայց սադրանքներ կարող են ծագել ռուս-թուրքական հարաբերությունների կտրուկ վատթարացման դեպքում։ «Հնարավոր է, որ իմաստ ունի փաստաթղթերով ամրագրել նոր ջրանցքի օգտագործման մասին դրույթները»,-կարծում է Օնտիկովը։
Ինչ էլ լինի, Մոնտրոյի կոնվենցիան առաջին հերթին Թուրքիայի օգտին է աշխատում։ Այն հատուկ ստեղծված է Անկարայի շահերը պաշտպանելու համար, ընդգծում է Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի միջազգային տնտեսագիտության և միջազգային հարաբերությունների ինստիտուտի Հյուսիսամերիկյան ուսումնասիրությունների կենտրոնի ավագ գիտաշխատող, ծովային իրավունքի մասնագետ Պավել Գուդևը։ Բացի այդ, այնքան էլ հեշտ չէ փոփոխություններ մտցնել այդ փաստաթղթի մեջ։
«Դրա համար միջազգային համաժողով է հարկավոր, որում երեք քառորդը կողմ կքվեարկեն, իսկ դա արդեն բացարձակ ֆանտաստիկ սյուժե է։ Ռուսաստանը երբեք չի համաձայնի, մյուս մասնակիցներն էլ հազիվ թե ցանկանան,-կարծում է Գուդևը։- Միակողմանի կարգով Թուրքիան համաձայնագրից դուրս չի գա, բայց կարող է ավելի խորամանկ լինել. կդադարի վերահսկել ռազմանավերի ընթացքը, կսկսի խախտումներ թույլ տալ: Այդ ժամանակ մյուսները կհամարեն, որ կոնվենցիայի ռեժիմը էրոզիայի է ենթարկվել, և պետք է ինչ-որ բան փոխել»։
Առայժմ Մոնտրոյի կոնվենցիայի հետ կապված անհանգստությունն անհիմն է, և բարձր մակարդակով հավաստիացնում են, որ չեն պատրաստվում վերանայել դրա դրույթները։ Բայց Թուրքիան միանգամայն կարող է մանիպուլյացիաների դիմել, քանի որ նոր ջրանցքի կարգավիճակը դեռ որևէ կերպ հաստատված չէ։ Եվ բանավեճի փաստն ինքնին խոսում է այն մասին, որ Անկարան ձգտում է ավելի ծանրակշիռ դերակատար դառնալ ոչ միայն տարածաշրջանում, այլ նաև համաշխարհային ասպարեզում։ Իսկ թուրքական ղեկավարության հավակնություններին պետք է հատուկ ուշադրություն դարձնել։