Եկեք անկեղծ լինենք։ Շատ դժվար է չհամաձայնել Հայաստանում Ռուսաստանի նախկին դեպան Անատոլի Դրյուկովի հետ, որը ուղիղ 20 տարի առաջ Երևանի կենտրոնում Անդրեյ Սախարովի հուշարձանի բացման ժամանակ փաստեց. «Ամեն ազգի մեջ կան մարդիկ, որոնք խորհրդանշում են այդ ազգի խիղճը։ Սախարովը նրանցից մեկն է»։
Հայաստանի մայրաքաղաքում այդ օրը հորդառատ անձրև էր, բայց Սախարովի հրապարակում ասեղ գցելու տեղ չկար. այնտեղ հավաքվել էր ավելի քան 5 հազար մարդ։ Նրա հուշարձանը առաջինն էր ողջ նախկին Խորհրդային Միության տարածքում։ Ճիշտ է, դեռ 80-ականներին ակադեմիկոսի անվան հրապարակ էր բացվել Վաշինգտոնում, հենց խորհրդային դեսպանատան դիմաց։ Ամերիկացիներն ակնհայտորեն հասկացնում էին Սովետի ղեկավարներին՝ լա′վ, ինչպե՞ս կարելի է հետապնդել այսպիսի մարդուն, որը միշտ պայքարել է ոչ միայն իր, այլև բոլոր այլախոհների նկատմամբ իրականացվող բռնաճնշումների դեմ։
Ահա թե ինչ է պատմում Փրինսթոնի համալսարանի պրոֆեսոր Ֆրենկ ֆոն Հիփելը. «Սախարովը մեծ գիտնական էր, բայց ավելի մեծ մարդ էր։ 1987 թվականին մի քանի գիտնականների հետ միասին ես ներկա եմ եղել Սախարովի և Միխայիլ Գորբաչովի առաջին հանդիպմանը։ Մեզնից յուրաքանչյուրին հնարավորություն էր տրված մեկ հարց տալ Խորհրդային Միության առաջնորդին։ Երբ հերթը հասավ Սախարովին, ակադեմիկոսը հիշեցրեց Գորբաչովին, թե ինչպես է նա զանգահարել Գորկի և տեղեկացրել, որ Սախարովը ազատ է։ Իսկ հետո ասաց. «Միխայիլ Սերգեևիչ, ես ինձ հետ եմ բերել քաղբանտարկյալների ցուցակը, խնդրում եմ ազատ արձակեք բոլորի′ն»։
Նույնքան հետևողական և սկզբունքային էր Սախարովը Լեռնային Ղարաբաղի հարցում։ Իմ սերնդակիցները հաստատ կհիշեն, թե ինչպես էր պահում իրեն Գորբաչովը 1988 թվականին, երբ Գերագույն խորհրդի նախագահությունը քննարկում էր Արցախի հարցը։ Սախարովը դա այսպես է նկարագրել. «Նախագահության նիստի հեռարձակումը հեռուստատեությամբ ճնշող տպավորություն թողեց։ Գորբաչովի դիրքորոշումը ակնհայտորեն միակողմանի էր և ադրբեջանամետ։ Նա վարում էր նիստը բռնապետի նման՝ հաճախ անհարգալից վերաբերմունք դրսևորելով հայերի հանդեպ»,- փաստել է ակադեմիկոսը։ Այնուամենայնիվ, հայերի մեծ մասի նման Սախարովը սկզբում հավատում էր, որ այսպես կոչված՝ Կենտրոնը, կարող է ղարաբաղյան խնդրի արդարացի լուծում գտնել։ Երևի հիշում եք, թե ինչպես էինք մենք ոգևորված վանկարկում. «Լենին, պարտիա, Գորբաչով»։
Աղմկահարույց փաստաթուղթը հավելված չունի՞. «Պատիվ ունեմ»–ի անդամները խոսել են Այվազյանի հետ
Սակայն Սախարովը երևի կարողացավ այնուամենայնիվ ազատվել բոլոր պատրանքներից, երբ կնոջ՝ Ելենա Բոների և ռուսաստանցի մի խումբ մտավորականների հետ գնաց Բաքու։ «Ազատ Արցախ» թերթի խմբագրի տեղակալ Էվիկա Բաբայանը հիշեցնում է Ելենա Բոների պատմածը. «Հանդիպում ունեցանք Ադրբեջանի Կոմկուսի Կենտրոնական կոմիտեի առաջին քարտուղարի հետ: Վեզիրովը երկու ժամ ասես բեմի վրա լիներ, մեզ համար դասախոսություն էր կարդում հայ-ադրբեջանական բարեկամության մասին: Պատմեցինք` որն է այցի նպատակը: Չնկատեց, շարունակեց կրկնել. «Մենք եղբայրական ազգեր ենք»։ Ես էլ ասացի, որ եղբայրները, պատահում է, իրար հետ կռվում են, բայց դժբախտության պահին մոռանում են անցյալը: Հենց երկրաշարժը նման մի դժբախտություն է: Դուք նեղացել եք, որ աշխարհը չի տեսնում ձեր բարյացակամությունը: Ղարաբաղը հիմա տվեք հայերին և ողջ աշխարհը ծնկաչոք ձեզ երախտագիտություն կհայտնի: Ու դարեդար երգեր կհյուսվեն: Միայն նրա դեմքը տեսնեիք, երբ նա կտրուկ պատասխանեց. «Հողը չեն նվիրում: Հողը նվաճում են: Արյա′մբ»։ Ու դեռ ախորժանքով էլ կրկնեց. «Արյա՜մբ»։ Այսպես ավարտվեց Բաքվի իշխանության հետ մեր զրույցը: Վեզիրովն արյուն խոստացավ: Ու այն թափվե՜ց», - փաստել է Ելենա Բոները։
Ռազմական ուժի կիրառմամբ ինքնորոշման իրավունքը հնարավոր չի հանել օրակարգից. Արա Այվազյան
Անդրեյ Սախարովը, որն այսօր՝ մայիսի 21-ին, կդառնար ուղիղ 100 տարեկան, մահից մի քանի շաբաթ առաջ հարցազրույց է տվել «Լը Մոնդ» ֆրանսիական պարբերականին ու արտահայտել նույն միտքը, որը մենք՝ հայերս, կրկնում ենք արդեն երեք տասնամյակ շարունակ՝ խնդիրը կարող է լուծվել միայն ու միայն ազգային ինքնորոշման սկզբունքի հիման վրա։ Ահա նրա խոսքը. «Ղարաբաղի հիմնախնդիրը ծագեց այն ժամանակ, երբ ցինիկ գործարքի հետևանքով մարզը բռնակցվեց Ադրբեջանին։ Ասում են, թե Հայաստանի հետ վերամիավորումը հակասում է Սահմանադրությանը։ Բայց չէ՞ որ սահմանադրական այդ սկզբունքը երկրորդական է ազգերի ինքնորոշման իրավունքի նկատմամբ»։