ԱՄՆ նախագահի կողմից Հայոց ցեղասպանության պաշտոնական ճանաչումից անմիջապես հետո ինչպես Ամերիկայում, այնպես էլ Թուրքիայում սկսեցին հայտարարություններ հնչել, որոնք փաստացի նվազեցնում են Ջո Բայդենի կայացրած որոշման կարևորությունը։ Դրանց էությունն այն է, որ Ցեղասպանության միջազգային ճանաչումն ու փաստի դատապարտումը ամենևին էլ չեն հանգեցնի այդ հանցագործությունը կատարած երկրի նկատմամբ որևէ իրավական հետևանքների։ Այսինքն, այդ տրամաբանությամբ, Բայդենի գնահատականը հիմք չի հանդիսանա մեր կողմից սպասված հետագա քայլերի համար։ Արդյո՞ք այդպես է իրականում։
Դատելով Անկարայի բավական զուսպ արձագանքից` կարելի է ենթադրել, որ ամերիկացիները կարողացել են համոզել թուրքական կողմին, որ Վաշինգտոնի կողմից Հայոց ցեղասպանության վերջնական ճանաչումը թուրքերի համար կարող է և վտանգավոր հետևանքների չհանգեցնել, եթե նրանք ճիշտ եզրակացություններ անեն և վերանայեն իրենց քաղաքականությունը։
Նկատելի է, որ Սպիտակ տունն ամենևին էլ տրամադրված չէ հասնելու նրան, որ Թուրքիան պատասխանատվություն կրի 106 տարի առաջ իրականացրած հանցագործության համար։ Այդ մասին թույլ է տալիս դատել Հայաստանում ԱՄՆ դեսպան Լին Թրեյսիի ապրիլի 26-ի հարցազրույցը։ Նա հայտարարել է, որ Ցեղասպանության ճանաչումը չպետք է իրավական հետևանքներ առաջացնի, քանի որ հայերի կոտորածը տեղի է ունեցել նախքան ՄԱԿ–ի կողմից ցեղասպանության մասին կոնվենցիայի ընդունումը։
«Իրավական տեսանկյունից կոնվենցիան հակառակ ուժ չունի», – նշել է Թրեյսին։
Ցեղասպանության տարելիցի նախաշեմին Էրդողանը ստամբուլահայերին առաջ է մղում. ո՞րն է նպատակը
Վիճելի պնդում է իհարկե։ Բայց չի կարելի չնկատել, որ հնչեցրած մոտեցումը տարեցտարի ավելի մեծ տարածում է ստանում։
Աշխարհի կողմից Հայոց ցեղասպանության անխուսափելի վերջնական ճանաչումը, կարծես, գիտակցում են արդեն նաև թուրքական էլիտայի ներկայացուցիչներից շատերը։ Նրանց միակ հույսն այն է, որ ոճրագործության դատապարտումը հիմք չի դառնա հայերի կողմից փոխհատուցման պահանջներ առաջ քաշելու համար։ Եվ այդ առումով ամերիկացի դիվանագետների շուրթերից հնչող հայտարարությունները հուսադրում են թուրքերին։
Գերտերությունները, օգտագործելով հայերի ողբերգությունը Թուրքիայի վրա ճնշում գործադրելու և զիջումներ կորզելու նպատակով, ամենևին էլ մտադիր չեն հասնելու Ցեղասպանության զոհերի իրավահաջորդների իրավունքների վերականգնմանը։ Նրանց ավելորդ գլխացավանք պետք չէ։ Ե՛վ Ամերիկայում, և՛ Եվրոպայում գիտակցում են, որ 1915 թվականի Հայոց ցեղասպանության համար Թուրքիայի փոխհատուցման հարցի քննարկումը կբացի Պանդորայի արկղը։
Փոխհատուցում կպահանջեն նաև մի շարք այլ ժողովուրդներ, որոնք տարբեր ժամանակների նման հանցագործությունների զոհ են դարձել։ Այդ իսկ պատճառով աշխարհի ուժեղները հասկացնում են, որ Ցեղասպանության ճանաչումը դա մի բան է, իսկ փոխհատուցումը նրանց, ովքեր ենթարկվել են ցեղասպանության, բոլորովին այլ բան։ Եվ եթե առաջին դեպքում իրենց աջակցության վրա հայերը կարող են հույս դնել, երկրորդ դեպքում ամեն ինչ ավելի բարդ է։
Տասնամյակներ շարունակ Ցեղասպանության ճանաչմանը ձգտող հայկական լոբբիստական կառույցների խնդիրը այժմ պետք է դառնա հակազդումը նման մոտեցումներին։ Հանցագործությանը գնահատական տալը, սակայն խոչընդոտելը, որ հանցագործին պատժեն՝ ոչ միայն անբարոյական է, այլև անօրինական։ Նույն Միացյալ Նահանգներում հայերը բազմաթիվ հուսալի գործընկերներ ունեն, որոնք կարող են պայքարել Ցեղասպանության հարցում ոչ հետևողական լինելու դեմ։ Միևնույն ժամանակ արդիական կարող է դառնալ նաև Ցեղասպանության ժխտումը քրեականացնելու թեման։ Այդ ուղղությամբ աշխատանքներն ավելի արդյունավետ կլինի տանել առանձին նահանգների օրենսդրական մարմինների մակարդակով։
Պետք է խոստովանել, որ Եվրոպայում այդ ջանքերն իրենց չարդարացրին։ Ֆրանսիայում ժխտողականությունը քրեականացնելու մասին օրենքը ձախողեց բարձրագույն դատական ատյանը, իսկ Շվեյցարիայում, որտեղ արդեն համապատասխան օրենքը գործում է, Ցեղասպանությունը ժխտող սադրիչների քրեական հետպնդումն անհնար դարձավ, քանի որ ՄԻԵԴ–ը դրանում խոսքի ազատության սահմանափակում տեսավ։ Սակայն այն, ինչ չի ստացվում Եվրոպայում, հաճախ հաջողվում է Ամերիկայում։
Թուրքերի թափանցիկ ակնարկները. ո՞ւմ դեմ են պատրաստվում օգտագործել «Մեծ թուրանի» բանակը
Եվրոպայի և Մերձավոր Արևելքի երկրների հայկական կազմակերպությունները նույնպես ամերիկյան փորձից անհրաժեշտ հետևություններն արեցին և գիտեն, թե ինչով այժմ պետք է զբաղվեն։ Նախևառաջ անհրաժեշտ է Վաշինգտոնից ստացված ազդակն օգտագործել Ցեղասպանության ճանաչման նոր զանգվածային ալիք առաջացնելու համար։
Այժմ այդ առումով ուշադրությունը առաջին հերթին սևեռված է Լոնդոնի և Երուսաղեմի ուղղությամբ։ Մեծ Բրիտանիայի խորհրդարանում մայիսին սպասվում է պատգամավոր Թիմ Լութենի նախապատրաստած համապատասխան բանաձևի նախագծի քննարկումը։ Իսրայելում հայամետ խորհրդարանականները մոբիլիզացնում են ռեսուրսները Հայոց ցեղասպանության մասին նոր փաստաթուղթը Քնեսեթի քննարկմանը ներկայացնելու համար։ Աշխատանքներ են տարվում նաև Ավստրալիայի, Լատվիայի, Բուլղարիայի, Ռումինիայի և նույնիսկ Եգիպտոսի խորհրդարաններում։ Հանգամանքների հաջող դասավորության դեպքում Հայոց ցեղասպանության դատապարտումը հնարավոր է նաև Սաուդյան Արաբիայի կողմից։
Երկրներում, որտեղ Ցեղասպանությունն արդեն ճանաչվել է օրենսդրական մարմինների մակարդակով, հայ լոբբիստները դեռ անելիքներ ունեն։ Նրանց հիմնական նպատակն այժմ խորհրդարանների որոշումներին համապատասխանեցնելն է գործադիր իշխանության մոտեցումները։ Գործադիր և օրենսդիր մարմինների միջև կոնսենսուսի դեպքում միայն մենք կկարողանանք համարձակորեն պնդել, որ կոնկրետ երկիր վերջնական և անդառնալիորեն ճանաչել է Հայոց ցեղասպանությունը։ Իսկ մինչ այդ մենք դեռ մի շարք տհաճ նախադեպեր ունենք, երբ կառավարությունները բացահայտորեն անտեսում են խորհրդարանների որոշումները։
Թարմ օրինակ. Շվեդիայի արտգործնախարար Ան Լինդեն անցած շաբաթ 1915 թվականի իրադարձությունները «զանգվածային ագրեսիա» անվանեց, թեև Ռիքսդագը դեռ 2010 թվականին էր ճանաչել ու դատապարտել Հայոց ցեղասպանությունը։ Նիդերլանդների ԱԳՆ նույնպես սկզբունքորեն խուսափում է «ցեղասպանություն» ձևակերպումից, անկախ 2018 թվականին Ներկայացուցիչների պալատի կողմից ընդունած բանաձևից։
Էրդողանը կկարողանա՞ ԱԷԿ-ն օգտագործել ատոմային ռումբ ստեղծելու համար
Նպաստելով Եվրոպայի և Մերձավոր Արևելքի երկրներում Ցեղասպանության ճանաչման թեմայի առաջխաղացմանը` պետք չէ թերագնահատել նաև թուրք հասարակության հետ աշխատանքներ տանելու կարևորությունը։ Թուրքիայում տիրող ժխտողականությանն այսօր որևէ լուրջ բան հակադրելը դեռ անիրատեսական է։ Սակայն քրդաբնակ նահանգներում Հայոց ցեղասպանության դատապարտման մասին արդեն բացահայտ կերպով խոսում են քաղաքական իշխանությունների մակարդակով։ Առավել ակտիվ ու համարձակ են դառնում հասարակական կառույցներն ու մասնագիտական միավորումները։ Այդ առումով օրինակելի է Դիարբեքիրի փաստաբանների միության կողմից Ցեղասպանության 106-րդ տարելիցի կապակցությամբ արված հայտարարությունը։ Դե իսկ Թուրքիայի խորհրդարանի Քրդամետ Ժողովուրդների դեմոկրատական կուսակցության պատգամավոր Կարո Փայլանի նախաձեռնությունն ընդհանրապես աննախադեպ է։
Ցեղասպանության ճանաչման մասին բանաձևը խորհրդարանի քննարկմանը ներկայացնելու նրա ձեռնարկած փորձը, իհարկե, դեռ առանձնակի հեռանկարներ ունենալ չի կարող։ Բայց մի՞թե դեռ 20 տարի առաջ որևէ մեկը կարող էր պատկերացնել, որ թուրք օրենսդրականները ստիպված կլինեն նման փաստաթուղթ քննարկել։