Անգլիացի բանաստեղծ և ժողովուրդների ազատության համար պայքարող Ջորջ Բայրոնը 19–րդ դարում իզուր չի ասել Հայաստանի մասին. «Աշխարհում չկա այդքան հրաշքներով լի երկիր, որքան Հայաստանը»։ Նույն միտքը 20–րդ դարում արտահայտել է ամերիկյան նկարիչ, գրող և հասարակական գործիչ Ռոքուել Քենթը. «Հայաստանը հրաշքների երկիր է... Եթե ինձ հարցնեն, թե մեր մոլորակում որտեղ կարելի է ամենից շատ հրաշքներ տեսնել, ես, իհարկե, առաջին հերթին կնշեմ Հայաստանը...
Ակամա ապշում ես, որ աշխարհի նման գողտրիկ անկյունում կարելի է հանդիպել նման հուշարձանների և մարդկանց, որոնք կարող են դառնալ ամբողջ աշխարհի զարդը և հպարտությունը։ Երիցս թող փառավորի հայոց հողը` տաղանդների ու մեծ նվաճումների բնօրրանը»։
Հենց հայերի համար, որոնք գոյության պայքար են մղում թշնամական հարևանների կողմից շրջափակման պայմաններում, միշտ չէ, որ ակնհայտ է` որքան հիանալի է ու զարմանահրաշ մեր երկիրը, ինչպես են ընկալում այն խորաթափանց օտարերկրացիները։
Այդ ամենը տեսնելու համար պետք է նայել թարմ հայացքով` չպղտորված սովորական առօրեական ընկալմամբ։ Սովորաբար այդպես լինում է երկարատև բացակայությունից հետո հայրենիք վերադառնալու ժամանակ կամ օտարերկրացիների միջավայրում, որոնք ամեն ինչ առաջին անգամ են տեսնում և անկեղծորեն արտահայտում են իրենց տպավորությունները։
Նրանք իրենց հետ տուն են տանում հրաշալի տպավորություններ, որոնք երկար կհիշվեն։ Եվ դա վերաբերում է ոչ միայն մեր երկրին, այլ նաև ամբողջ պատմական Հայաստանին, որի մի մասնիկն է այն։ Հետաքրքրասեր արտասահմանցին նման հրաշքներ կարող է բացահայտել նաև Արևմտյան Հայաստանում, բայց այնտեղ արդեն հարց է ծագում, թե ինչպիսի հետևություններ նա կանի և ինչ կասի աշխարհին։
Աստվածաշնչից բոլորին հայտնի է, որ Հայաստանը Ջրհեղեղից հետո եղել է մարդկության փրկության և վերածննդի, կամ ժամանակակից լեզվով ասած՝ գլոբալ փոփոխությունների վայր։ Նոյյան տապանը սովորաբար որոնում են Արարատի վրա։ Ոմանք պնդում են, որ գտել են, ընդ որում՝ բացարձակապես տարբեր վայրերում, մյուսները ոչինչ չեն գտնում և հայտարարում են, որ այնտեղ տապան չկա, և պետք է ուրիշ տեղ փնտրել։ Տապանի գտնվելու մեկ այլ հավանական վայր է Թոնդրակ ստրատոհրաբխի շրջակայքը` Արարատ լեռից մոտ 30 կմ հարավ (39°26′26″ լայնություն, 44°14′04″ երկարություն HGЯO)։
Պեղումները լուրջ շերտեր կբացահայտեն ուրարտական ժամանակաշրջանի վերաբերյալ. Բադալյան
1957 թ–ին հրապարակվել են լուսանկարներ, որոնք վերևից նկարել է թուրքական բանակի օդաչու Իլհամ Դյուրուպինարը։ Պատկերի վրա երևում են 157 մ երկարությամբ անհասկանալի գոյացություններ, որոնք հիշեցնում են նավի մնացորդներ։ Բայց շուտով այնտեղ ուղևորված ամերիկացի և թուրք գիտնականների արշավախումբը չի կարողացել գտնել օբյեկտի արհեստականորեն առաջացման ապացույցներ, և ժամանակի ընթացքում դրա նկատմամբ հետաքրքրությունը մարել է։
Ամերիկացի անեսթեզիոլոգ Ռոն Ուայեթը` աստվածաշնչյան հնագիտության մեծ սիրահարը, տեսել է այդ լուսանկարը և որոշել, որ հենց դա էլ Նոյյան տապանն է։ 1977 թ–ին Արարատից ոչ հեռու ընկած լեռներում նա գտել է այն տեղը, որը լուսանկարել է թուրք օդաչուն։ Հսկայական նավանման օբյեկտը շրջապատված է եղել կավե պատերով, որոնք Ուայեթը համարել է տապանի փայտային մնացորդներ։
Նա ապարի նմուշը հանձնել է երկրաբանության պրոֆեսոր Լարի Քոլինզին, որը եզրակացություն է արել, որ դա կավի նմուշ է և ընդհանուր ոչինչ չունի քարացած փայտի հետ։ Դրանից հետո գիտնականների շարքում ընդունված է համարել, որ Ուայեթի բոլոր հայտարարությունները և եզրակացությունները սխալ են։ Չնայած դրան` Ռոն Ուայեթը շարունակել է իր ուղևորությունները և հետազոտությունները։
Ավելի ուշ նա հիմնում է «Ուայեթի հնագիտական հետազոտություններ» հասարակական կազմակերպությունն ու մինչև կյանքի վերջը մոլեռանդորեն հավատում էր, որ գտել է հենց Նոյյան տապանը։
Ռոնը կարողացել է մեծ քանակությամբ նմուշներ վերցնել, որոնք, ինչպես պնդել է, մետաղական դետալների մաս են եղել։ Եթե Նոյը տապանը կառուցել է Աստվածաշնչում նշված չափերով, ապա Ռոնը ենթադրել է, որ նա փայտյա դետալների հետ միասին օգտագործել է նաև մետաղական դետալներ։ Նրան չի շփոթեցրել այն փաստը, կամ միգուցե նա պատմությունից չի իմացել, որ հին հասարակությունները 40 մետր և ավելի երկարությամբ մեծ նավեր սկսել են կառուցել միայն այն ժամանակ, երբ հայտնվել են Եգիպտոսի, Հունաստանի և Հռոմի բավականաչափ զարգացած քաղաքակրթությունները։
Այսինքն, այն ժամանակ, երբ արդեն հին արտադրություններ էին գործում։ Շատ հավատացյալների նման Ռոնը հավատացել է, որ մի մարդն իր որդիների հետ կարող էր կառուցել 150 մետր երկարությամբ նավ։ Համեմատության համար` Տիտանիկի երկարությունը 270 մետր է։
Քանի որ ինժեներները պնդել են, որ նման մեծության նավը, եթե այն պատրաստված է փայտից, ուղղակի կքանդվի մեծ ալիքների վրա, իսկ մետաղական կմախքը կարող է դիմանալ, նշանակում է, որ պետք էր գտնել մետաղական մնացորդներ։
Հետաքրքիր է նաև այն, որ նյութը, որը Ռոնի կարծիքով նավի բալաստն էր, սովորական քար չի եղել, այլ 31,44 տոկոսով կազմված է եղել մանգանից, 41,95 տոկոսով` տիտանից, 11,33 տոկոսով` երկաթից, 7,19 տոկոսով` ալյումինից։ Դա արդեն հիշեցնում է դպրոցականի մասին անեկդոտը, որը 3 տառ ունեցող բառում 4 ուղղագրական սխալ է արել։ Տիտանը դժվարահալ նյութ է, ու գործնականում հայտնի չեն հնում դրա օգտագործման ապացուցված դեպքեր։
Տիտանը` որպես տարր, բացահայտվել է անգլիացի Ուիլյամ Գրեգորի կողմից 1791 թ–ին։ Իսկ այն արդյունաբերական ճանապարհով ստանալու գործընթացը հայտնի է դարձել միայն 1938 թ–ին լյուքսեմբուրգի մետաղագործ Ուիլյամ Ջասթին Քրոլի աշխատանքների շնորհիվ։ 20–րդ դարի կեսին այն սկսել են կիրառել ձուլվածքներում գերձայնային ռեակտիվ ինքնաթիռներ ստեղծելու համար, քանի որ մեծ արագություններում սովորական դյուրալյումինն ուղղակի կհալվեր։
Ինչ վերաբերում է ալյումինին, ապա այն հայտնաբերվել է դանիացի ֆիզիկոս Հանս Էստեդի կողմից 1825 թ–ին, իսկ 1856 թ–ից այն արտադրում են էլեկտրոլիզի եղանակով։ Հայտնի են Հին Չինաստանի և Հռոմի գտածոների կազմում ալյումին հայտնաբերելու մի քանի դեպքեր, և դրանք մինչև հիմա առեղծված են մնում պատմության համար։
Բայց ենթադրել, որ ծերուկ Նոյը ոչ միայն ինժեներ էր, հսկայական և անգամ անտիկ չափանիշներով անհավանական նավերի շինարար, այլ նաև արտադրում էր դյուրահալ ձուլվածքներ և էլեկտրոլիզով ալյումին էր ստանում, արդեն չափազանց է։ Համ էլ նրան ինչու էր ալյումին պետք, եթե տապան էր կառուցում, այլ ոչ թե ինքնաթիռ։
Արտաքուստ այդ «բալաստի» նյութը հիշեցնում էր մետաղագործական արտադրության թափոն։ Դա հանգեցրել է այդ վայրը մետաղ որոնող սարքերով հետազոտելու մտքին, և 1985 թ–ին Ռոն Ուայեթն ուսումնասիրել է տարածքը «Ուայթս Էլեկտրոնիքս» ընկերության մետաղի հաղորդիչների օգնությամբ` գտնելով բազմաթիվ նմուշներ, որոնք հաղորդիչներին արձագանքել են որպես «կռածո երկաթ»։ Իսկ 1991 թ–ին հայտնաբերվել են կառույցներ, որոնք հիշեցրել են դուրգամներ` ալյումինի և տիտանի պարունակությամբ։
Շուտով գտնվել են նաև Նյոյան տապանի մեծ քարի «խարիսխները», ընդ որում դրանց վրա փորագրված խաչերով։ Թուրքերն, իհարկե, ոչինչ չեն ասել այն մասին, որ դրանք տեղի բնիկ քրիստոնյաների հետքեր են։
Իսկ Ռոնը թեև հավանաբար հիշում էր, թե որտեղ է գտնվում, բայց չի համարձակվել բարձրաձայն ինչ–որ բան ասել հայերի և Հայաստանի մասին։ Հնարավոր է, որ նրան նույնիսկ զգուշացրել են, ինչպես ուրիշներին, որ նման դեպքերում ուղղակի թույլ չեն տա ուսումնասիրություններ անել։
Այդ ամենից բացի, այն, ինչը Ռոնը Նոյյան տապանի քարացած փայտ էր համարում, ուներ ևս մի յուրահատուկ բնութագիր. դրա վրա բացակայում էին տարիները շերտերը, որոնք առաջանում են տարվա եղանակայինի փոփոխությունների պատճառով։ Ռոնի կողմնակիցներն այդ խնդրին պարզ ու հասարակ բացատրություն են տվել` մինչջրհեղեղյան կլիմայի յուրահատկություն։
«Նամակ անցյալից». Հայաստանում պեղված դամբարանադաշտը կարող է փոխել մեր պատկերացումները
Իբր այդ ժամանակ անձրևներ չեն եղել, ուստի տարեկան օղակներ էլ չկան։ Որպես ապացույց` Ծննդոց գրքից մեջբերում են արել այն մասին, որ այդ ժամանակ երկրի վրա ընդհանրապես դաշտային խոտ չկար, «այն չէր աճում, քանզի Աստված անձրև չէր ուղարկում երկիր, և մարդ չկար հողը մշակելու համար, բայց գետնից գոլորշի էր բարձրանում և ոռոգում երկրի երեսը» (Ծննդոց 2;5-6)։
Բայց ի՞նչ կապ ունեն դրա հետ Ջրհեղեղի ժամանակները։ Մի՞թե ինչ–որ մեկը կարող է հավատել, որ Նոյը սկսել է կառուցել իր տապանը մինչ մարդկության ու բուսականության հայտնվելը։ Նման մատից ծծած ենթադրությունները չեն կարող փաստարկներ համարվել նույնիսկ սիրողական հետազոտողների շրջանում։ Իսկ գիտության մեջ նմանատիպ ապացույցները ոչ ոք լուրջ չի ընդունում։ Բայց հետո իրադարձություններն ավելի «հրաշալի» ընթացք են ստանում։
1987 թ-ի հունիսի 20–ին թուրքական կառավարությունը ճանաչել է Ուայեթի հետազոտությունների արդյունքները, և պաշտոնատար անձանց և լրագրողների ներկայությամբ կայացել է «Նոյյան տապան» թանգարանի և զբոսաշրջային կենտրոնի բացումը մոտակա Նասար բնակավայրի հարևանությամբ։ Արդյունքում Ռոնն ի լուր աշխարհի հայտարարել է, որ գտել է տապանը, ինչին շատերը հավատացել են, իսկ նա այդ մասին ֆիլմ է նկարել և տարածել։
«Հրաշքների» նման ցանկից հետո հարց է ծագում. այս ի՞նչ էր։ Ի՞նչ են հայտնաբերել այդ էնտուզիաստները, մի՞թե դա իսկապես ինչ–որ մեկին կարող է թվալ Նոյյան տապանի մնացորդ։ Ընդ որում` հայտնաբերված ոչ Արարատ լեռան վրա։ Բացի դրանից, հենց Արարատ լեռան տարբեր հատվածներում հայտնաբերվել են մի քանի նման Նոյյան տապաններ։ Բայց այն հարցը, թե Նոյն իրականում քանի տապան է կառուցել կամ քանի Նոյ է եղել երկրի տարբեր անկյուններում, չափազանց մեծ է նույնիսկ մեկ առանձին հոդվածի համար։ Ուստի հիմա փորձենք պարզել, թե իսկապես ինչ է գտել Ռոն Ուայեթը։
Ամենաառաջին և պարզ պատասխանը, իհարկե, կապված է «խարիսխների» հետ։ Եթե Ռոնը լիներ Արևելյան Հայաստանում և տեսներ թեկուզ Քարահունջ հին համալիրը, ապա նա տրամաբանորեն ստիպված կլիներ եզրակացնել, որ դա նավաշինարան է կամ նույն Նոյի ժամանակների բազմաթիվ հին նավեր կառուցելու կայանատեղ։ Իսկ Հայաստանի բնակիչների համար պարզ է, որ դրանք ընդամենը վերևում անցքերով քարեր են։ Տվյալ դեպքում կարևոր չէ, թե ինչի համար` աստղերին հետևելո՞ւ, թե՞ ինչ–որ բաներ ամրացնելու, ինչպես կարծում են որոշ հոռետես հնագետներ։ Բայց հաստատ՝ ոչ խարիսխներ։ Բացի դրանից, այստեղ այնքան վաղուց է ծով եղել, որ հայտնի չէ` այդ ժամանակ մարդիկ կային, թե ոչ։
Ինչ վերաբերում է նրան, որը Ռոնի կարծիքով նավի բալաստ էր և բաղկացած էր մանգանից, տիտանից, երկաթից ու այլ նյութերից, ապա դա լիովին կարող էր լինել հին մետաղագործական արտադրության մնացորդ։ Բնականաբար, տիտանից և ալյումինից բացի, որոնք կամ սխալ են որոշել կամ եղել են հանքանյութերի կազմում։ Հետազոտողներին հայտնի են տարբեր երկրներում նման գտածոներ։ Օրինակ, Եգիպտոսում պեղումների ժամանակ, որոնք գլխավորել է երկրաբան Կորյուն Մկրտչյանը, բնակավայրի տարածքում գտել են պղնձաձուլական խարամ, ինչը հաստատել է այստեղ հին պղնձաձուլական և բրոնզաձուլական համալիրի առկայությունը։
Դուրգամներ հիշեցնող քարե ձևերը։ Հայկական լեռնաշխարհում քարերն իրենց կազմում ունեն մետաղի օքսիդների խառնուրդներ։ Ուստի եթե սկանավորենք դրանք մետաղ որոնող սարքերով, ապա ինչ ասես կարող է երևալ։ 2012թ–ի ամռանը Հայաստան էր ժամանել երկրախույզների ջոկատ ՌԴ–ում հնագույն՝ Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի Հնագիտության ինստիտուտի Արևելաբոսֆորյան հնագիտական արշավախմբից։ Նրանք օգտագործում էին «Օկո» գեոռադար։
Մակերեսին մոտ մի քանի օբյեկտներում, ինչպիսիք են դամբանադաշտերը, գերեզմանոցները, հետազոտությունների արդյունքները վատ չեն եղել և օգտակար են եղել հնագետների համար։ Սակայն մասնագետներն ասել են, որ հողի տակ ավելի խորը շերտերում մետաղներ որոնելն անհնար է։ Նրանք պատմել են նաև մեզ մոտ աշխատանքի մեկ այլ բարդության մասին։
Պոմպեյ քաղաքի տեղում գրեթե ամբողջությամբ պահպանված կառք են հայտնաբերել. լուսանկարներ
Ընդհանրապես սարերում շատ են հանքանյութերը, որոնք մետաղների և ոչ մետաղների հետ թթվածնի միացություններ են։ Դրանք կոչվում են ալյումինի, մանգանի, տիտանի, քրոմի և այլնի օքսիդներ և հիդրօքսիդներ:
Դժվար չէ հասկանալ, որ նման տեղերը մետաղի դետեկտորով հետազոտելու դեպքում կարելի է «հայտնաբերել» ոչ միայն դուրգամներ, այլ ինչ ասես։
Եվ վերջապես, հենց այդ գոյացությունը, որը հայտարարել են «Նոյյան տապան» և նույնիսկ հարևանությամբ թանգարան բացել։ Աշխարհում շատ են հավատացյալները, որոնք զբաղվում են հնագիտությամբ։ 2009 թ–ին Էնդրյուսի համալսարանի ադվենտիստական ուսումնական գլխավոր հաստատության հնագիտության ինստիտուտը արշավախումբ է ուղարկել Ռոն Ուայեթի «բացահայտումների» հետքերով։
Դրա արդյունքները հայտարարվել են շնորհանդեսի ժամանակ` անցկացված 2009 թ–ի դեկտեմբերին աստվածաշնչյան համաժողովի ժամանակ և շարադրվել են «Ռոն Ուայեթի հնագիտությունը. սենսացիա՞, թե՞ թյուրիմացություն» հոդվածում։
Ահա մեջբերում. «Ռոն Ուայեթը կարծում է, որ նա գտել է Նոյյան տապանը։ Բայց նման գոյացումներ` որպես սեյսմիկ գործունեության արդյունք, Արարատյան լեռներում շատ են»։
Ափսոս է, իհարկե, որ այդքան եռանդ, միջոցներ, ժամանակ և էնտուզիազմ է ծախսվել թվացյալ, այլ ոչ թե իրական հրաշքներ ուսումնասիրելու վրա, որոնցով լի է պատմական Հայաստանի ամբողջ տարածքը։ Այդ վայրում կարող էր լինել նեոլիթյան բնակավայր կամ հին մետաղագործական համալիր, ինչպես Շենգավիթում կամ Մեծամորում։ Մի օր դա կպարզվի։
Իսկ այսօր բազմաթիվ մարդիկ հավատում են, որ Ռոն Ուայեթը գտել է Նոյյան տապանը։ Ինչպես կասեր 20–րդ դարի մեծագույն հոգեբան Կառլ Գուստավ Յունգը, Նոր Ավետարանի խոսքերը` «Ըստ ձեր հավատի թող լինի ձեզ», բանաձև է այն մասին, որ հոգեկանի օրենքները նույնքան իրական են ներքին աշխարհի համար, որքան արտաքինի համար ֆիզիկայի օրենքները։ Ուստի յուրաքանչյուրը կարող է հավատալ ինչի ուզում է։ Եվ նույնիսկ թանգարան բացել։
Բայց մարդկության համար իսկապես կարևոր մեծ հայտնագործություններ կատարելու համար ամեն դեպքում պետք է կարողունակության և օբյեկտիվության բարձր մակարդակ, այսինքն՝ իրական հետազոտություններ։ Ինչ վերաբերում է Նոյյան տապանի մասին հավատալիքին, ապա այդ փրկության խորհրդանշանի հետևում կա իրական տեղեկությունների և բացահայտումների այնպիսի հսկայական շերտ, որ այդ մասին կարելի է ոչ թե հոդվածներ գրել, այլ մեծափոր գրքեր ու նոր ֆիլմեր նկարել։ Ինչն էլ ժամանակի ընթացքում կարվի։