Հետագա սերունդների բազմաթիվ ներկայացուցիչներ, սակայն, Ցեղասպանության հետ անմիջականորեն կապված իրենց պատմություններն ունեն։ Իմը սա է։
1965 թվականին սովորում էի Չարենցի անվան դպրոցի հինգերորդ դասարանում։ Այսօրվա նման տաք էր ապրիլի վերջը, բացել էինք առաջին հարկում գտնվող մեր դասարանի բոլոր պատուհանները։ Ու հանկարծ տարօրինակ աղմուկ լսեցինք և տեսանք այն, ինչ առաջ երբեք չէինք տեսել։ «Հողե՛րը, հողե՛րը» բացականչելով՝ Ամիրյան փողոցի հենց երթևեկելի մասով հարյուրավոր, միգուցե նույնիսկ հազարավոր մարդիկ շարժվում էին դեպի Լենինի հրապարակ։
Ուսուցչուհին իսկույն հրահանգեց փակել բոլոր պատուհանները, լուռ նստել դասարանում և ոչ մի դեպքում դուրս չգալ։
Հասկացանք, որ ինչ-որ աննախադեպ բան է կատարվում, որովհետև բազմամարդ ցույցեր մայիսի 1-ին ու նոյեմբերի 7-ին շատ էինք տեսել, մեզ էլ ստիպում էին «Ուռա» գոռալով վազել և ծաղիկներ նվիրել համաշխարհային պրոլետարիատի առաջնորդի հուշարձանի պատվանդանին կանգնած ղեկավարներին։ Բայց այս մի երթը խիստ տարբերվում էր, այն ԱՆԿԱՌԱՎԱՐԵԼԻ էր։ Իսկ անկառավարելի բաները Սովետում բացառվում էին։ Ցույցն, իհարկե, ի վերջո ցրեցին, սակայն Ծիծեռնակաբերդի բարձունքում սկսվեց Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակին նվիրված հուշահամալիրի կառուցումը, որն ավարտվեց երկու տարի անց։ Ու երբ պարզ դարձավ, որ ցեղասպանության թեման այլևս արգելված կամ անտեսված չէ, սկսվեց մի նոր պայքար՝ պատմական իրողության ճանաչման համար պայքարը։
Մի անգամ համացանցում մի հետազոտություն հանդիպեցի, որի հեղինակները աշխարհի երկրները դասակարգել էին այսպես. «Պետություններ, որոնք ճանաչել են Հայոց ցեղասպանությունը», «Պետություններ, որոնք չեն ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը» և… ուշադրություն…«Պետություններ, որոնք մասամբ են ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը»։
Այս վերջին ձևակերպումն ինձ սկզբում շատ զարմացրեց և նույնիսկ անհեթեթ թվաց՝ այսինքն ինչպես թե «մասամբ»՝ տեղ-տեղ ճանաչում եմ, տեղ-տեղ չե՞մ ճանաչում։ Բայց հետո ինքս ինձ հարց տվեցի. «Իսկ, օրինակ, աշխարհի հզորագույն պետությունը՝ Ամերիկան, որտեղ նաև հարյուր հազարավոր հայեր են ապրում, ճանաչե՞լ է, թե՞ չի ճանաչել։ Իրականությունը շատ լավ գիտեք՝ 50 նահանգներից 49-ը այս կամ այն կերպ ճանաչել է, մնում է, կարծեմ, միայն Միսիսիպին։ Հիմա ասեք խնդրեմ՝ եթե այդ վերջին նահանգն էլ ճանաչի, արդյոք իրավունք կունենա՞նք հայտարարելու՝ Ամերիկան ճանաչել է։ Իսկ եթե չճանաչի՞։ Ի դեպ, բարձրագույն օրենսդիր մարմինը՝ Կոնգրեսն էլ է երկու տարի առաջ ճանաչել, բայց Ամերիկան նախագահական պետություն է։
Բաքվում հայտարարել են, որ կտրուկ կդատապարտեն ԱՄՆ-ին Հայոց ցեղասպանության ճանաչման դեպքում
Ընդունված է ասել՝ Ռոնալդ Ռեյգանը արտասանել է «ցեղասպանություն» բառը։ Կներեք, բայց ախր սա էլ ճշմարտության կեսն է։ Նախ, հայերի ջարդերի մասին խոսել են ամերիկացի մի քանի նախագահներ՝ Թեոդոր Ռուզվելտը, Հերբերտ Հուվերը, Ջիմի Քարթերը և ավագ Ջորջ Բուշը, բայց այն ժամանակ մենք չէինք պնդում՝ ԱՄՆ-ը ճանաչել է։
Ինչ վերաբերում է Ռոնալդ Ռեյգանին, ապա ուղիղ 40 տարի առաջ՝ 1981 թվականի ապրիլին նա իրոք ասել է, մեջբերեմ.
«Հոլոքոստի դասերը, որին նախորդել է հայերի ցեղասպանությունը և որին հաջորդել է կամբոջացիների ցեղասպանությունը, երբեք չպետք է մոռացվեն»: Մեջբերման ավարտը։ Հիմա եթե ես ուզում եմ ապացուցել, որ Ռեյգանը իսկապես արտասանել է մեր ուզած բառակապակցությունը, դա շատ հեշտ է՝ նայեք, պարզ գրված է հայտարարության տեքստում։ Բայց եթե դա ինձ չի բավարարում, միշտ կարող եմ փաստել՝ ախր այս նախադասությունը հրեաների հոլոքոստի մասին է և ասված է հոլոքաստի տարելիցի կապակցությամբ։
Ինչևէ, համաձայնեք՝ եթե նույնիսկ վաղը՝ ապրիլի 24-ին, Ջո Բայդենը արտասանի «ցեղասպանություն» բառը, մենք ասելու ենք՝ ո՛չ, Թուրքիան պիտի ճանաչի։
Տարիներ առաջ մի քննարկման ժամանակ կանխատեսեցի՝ Թուրքիան, շատ հավանական է, ի վերջո կճանաչի, որ հայերի հետ վատ բաներ են կատարվել Օսմանյան կայսրությունում, բայց վա՛յ այդ ճանաչելուն՝ էնպես կանի, որ մենք՝ հայերս, կմտածենք՝ ավելի լավ է իսկի չճանաչեր։ Մոտավորապես հենց էդպիսի բովանդակության են Ռեջեփ Էրդողանի վերջին տարիներին հայերին հասցեագրված ապրիլյան ուղերձները՝ դե պատերազմ էր, երկու ժողովուրդներն էլ տառապել ու կորուստներ են կրել։ Այս միտքը շատ ավելի կոնկրետ է ձևակերպվում Թուրքիայի արտգործնախարարության պատրաստած ծավալուն տեղեկանքում։ Մի՛ ալարեք, մտեք իրենց արտգործնախարարության կայքը ու կիմանաք, որ, այո՛, 10 տարվա ընթացքում՝ 1912-ից մինչև 1922 թվականը, կյանքից զրկվել է մոտ 600 հազար հայ, բայց այդ նույն տարիներին մահմեդականների կորուստներն անհամեմատ ավելին են եղել՝ 2,5 միլիոն։ Իսկ Ադոլֆ Հիտլերն էլ՝ հակառակ հայկական պնդումների, ընդհանրապես երբեք ոչ մի բան չի ասել հայերի կոտորածների մասին։
Ուզում եմ այսօր մի բան խոստովանել, չգիտեմ ինչպես կընդունվի, բայց անկեղծ ասեմ՝ իրականում ինձ այնքան էլ չի հետաքրքրում՝ կճանաչե՞ն Թուրքիայի իշխանությունները Հայոց ցեղասպանությունը, թե՞ չեն ճանաչի։ Իսկական ճանաչումը ես տեսել եմ Պրահայում, որտեղ տարիներ առաջ աշխատում էի։ Հայերով գնացել էինք մի ռեստորան, որի տերը թուրք էր։ Երևի հասկացավ, որ հայերեն ենք խոսում, մոտեցավ մեր սեղանին ու ասաց. «Որքան էլ մեր իշխանությունները պնդեն, թե ոչինչ չի եղել, շատ լավ գիտեմ, թե ինչպես են վարվել ձեր նախնիների հետ իմ հայրենիքում։ Ու մեր ողջ ազգի անունից ներողություն եմ խնդրում։ Ներե՛ք, եթե, իհարկե, կարող եք»։ Ու գնաց։ Ես հասկացա՝ գոնե ինձ համար ա՛յ սա էր իսկական ճանաչումը։