1961 թվականի ապրիլի 12։ Դեռ նոր էին հայտարարել երկնքից երկիր Յուրի Գագարինի վերադարձի մասին, երբ հայերը սկսեցին զբաղվել սիրելի գործով՝ սկսեցին կապ փնտրել Հայաստանի և առաջին տիեզերագնացի միջև։ Երկար փնտրեցին, բայց ոչինչ չգտան։ Այդ ժամանակ փնտրտուքների շրջանակը լայնացրին՝ «հայերն ու տիեզերքը», և այստեղ հնարավոր եղավ փոքր-ինչ հուսադրող բան գտնել։
Կանցնեն տարիներ, և 2001 թվականին Տիեզերական ուսումնասիրությունների հայկական կենտրոնի ղեկավար, ՀՀ ԳԱ ակադեմիկոս Գրիգոր Գուրզադյանը կժամանի «Աստղային ավան»՝ տոնելու Գագարինի թռիչքի 40-ամյակը, և օդաչու-տիեզերագնաց Վալենտին Լեբեդևը Գուրզադյանին կնվիրի իր գիրքը հետևյալ մակագրությամբ․ «Հայ ժողովրդի մեծ զավակին, ով ճանապարհ է հարթել դեպի տիեզերական գիտություն։ Խորին հարգանքով ու երախտագիտությամբ։ Ձեր աշակերտ»։
Կապ կա
50-ականներին, երբ Գագարինը դեռ դպրոցական էր, Գուրզադյանը Բյուրականում բացառիկ աստղաֆիզիկական սարք ստեղծեց տիեզերքում աշխատելու համար, ապա մեկ այլ լաբորատորիա՝ Գառնիում, որը Տիեզերական աստղագիտության ինստիտուտ դարձավ։ Այստեղ են ծնվել «Օրիոն-1» և «Օրիոն-2» հայտնի ուղեծրային աստղադիտարանները։ Այստեղ՝ Գառնիում, իրենց նախաթռիչքային պատրաստությունն անցան նաև խորհրդային շուրջ 40 տիեզերագնացներ։
Ի՞նչ վատ կապ է
․․․ Այդ ընթացքում Հրազդան գետի ձախ ափին գտնվող քաղաքային տիպի Ծաղկունք ավանը կվերանվանեն Գագարին, առաջին տիեզերագնացի պատվին արձան կկանգնեցնեն, Հայաստանում նրա անվան փողոցներ, դպրոցներ ու այգիներ կհայտնվեն։ Ահա ևս մեկ կապ, այն էլ ինչպիսին։ Արդեն կարելի է համարձակ ասել՝ Գագարինը մերն է։
Երբեք չգիտես՝ որտեղ կհաջողես։ 50-ակաների վերջին, երբ դեռ դպրոցական էի, ինձ լողալ էր սովորեցնում Լևոն Փիրուզյանը, որն այդ ժամանակ Երևանի բժշկական համալսարանում էր սովորում։ Հետագայում նա մեկնեց Մոսկվա՝ ասպիրանտուրայում սովորելու, հետո դարձավ ինստիտուտի տնօրեն, Մեծ Ակադեմիայի ակադեմիկոս, համաշխարհային հեղինակություն՝ բժշկական կենսաֆիզիկայի ոլորտում։
Փիրուզյանը բազմաթիվ տիեզերագնացների հետ էր շփվում աշխատանքի բերումով և ճանաչում էր Գագարինին, իսկ ես գիտեի Լևոն Փիրուզյանին, նշանակում է ինչ-որ ձև, թեկուզ շատ հեռավոր, բայց մոտենում էի Գագարինին նաև ես։ Հայկական տրամաբանության ուղիներն անքննելի են։
Մի բան էլ Գագարինի հետ վիրտուալ կապի ոլորտից: «Չայկա» լիմուզինն այն ժամանակ զուտ կառավարական մեքենա էր և մասնավոր անձանց վաճառքի ենթակա չէր, բայց Գագարինի համար բացառություն արեցին՝ մեքենան նրան նվիրեց խորհրդային կառավարությունը։ Որոշ ժամանակ անց աստղային «Չայկան» հայտնվեց Հայաստանում։ Չգիտեմ ինչու, բայց որոշ ժամանակ անց Գագարինը որոշեց վաճառել մեքենան, իսկ Էջմիածնից մեր հայրենակիցը՝ գնել։ Այսպես Հայաստանում հայտնվեց Գագարինի հանրահայտ «Չայկան»։ Ճիշտ է, այն տեսնելը հեշտ չէր, ճանապարհային ոստիկանությունը երկար ժամանակ ձգձգում էր համարանիշների տրամադրումը. սովորական մահկանացուն կառավարական լիմուզինի ղեկին՝ դա արդեն չափազանց էր։
...Մի անգամ զանգահարեց ռադիոֆիզիկական չափումների ինստիտուտի տնօրեն ակադեմիկոս Պարիս Հերունին։
Ինչու էր Գագարինը հորից գաղտնի թռել տիեզերք, կամ ինչպես էին տղաները «վերևում» կոնյակ խմում
- Ինձ մոտ է տիեզերագնաց Սավինիխը, ուզու՞մ ես ծանոթանալ:
- Նա դեռ հարցնում է…
Գնացինք Գառնի, հետո՝ Հերունու տուն։ Տիեզերագնաց Սավինիխի կենացներից, որ հիշում եմ՝ ծնողների, իմաստուն, խելացի և պարզապես հայերի, Հայաստանի, Գագարինի կենացը։ Վիկտոր Սավինիխը հիշեց Մեսրոպ Մաշտոցին, Մարտիրոս Սարյանին, Արամ Գուրզադյանին, Տիգրան Պետրոսյանին…
... Իսկ ժամանակն անցնում էր, առաջնահերթությունները փոխվում էին, սակայն տիեզերքում հայի տեսնելու երազանք, ապա պարզապես ցանկությունը մնում էր։ Ասում են, որ եթե ոչ միայն շատ ուզես, այլև դրա համար ինչ-որ բան անես, անպայման կստացվի։ Ստացվեց։ 1989 թվականի մարտին ամբողջ մոլորակի վրա հայերենով հնչեց. «Իմ ժողովուրդ, իմ նախնիների երկիր, դուք միշտ սրտումս եք։ Մաղթում եմ ձեզ երջանկություն, հաջողություն ու բարեկեցություն»։
Տիեզերքից հայերենով հեռարձակվող ձայնը ամերիկահայ տիեզերագնաց Ջեյմս Բաղյանինն էր, Մալաթիայից ԱՄՆ գաղթած Նազարեթի ու Սաթենիկի թոռանը։
Ընդհանրապես, նա Կունդեբաղյան է, բայց Հայաստանից Ամերիկա արտագաղթելիս հոր պապիկի ազգանունը միգրացիոն բյուրոյում կրճատել են «Բաղյան», ամերիկյան լրատվամիջոցներին տված հարցազրույցում հիշում էր տիեզերագնացը։
Ավելի ուշ Բաղյանը նաև այլ «տիեզերական ոդիսականներ» ունեցավ, բայց իր առաջին թռիչքը նա նվիրեց Հայաստանին։ Շնորհակալություն, Ջեյմս։ Այսօր Բաղյանը գլխավորում է Միչիգանի համալսարանի բժշկական ճարտարագիտության և հիվանդների անվտանգության կենտրոնը։
Ժամանակը կանգ չի առնում, և ահա՝ ծնունդով Մայկոպից Հարություն Կիվիրյանը հավակնում է դառնալ «Ռոսկոմոս» տիեզերագնացների ջոկատի անդամ։
Իսկ ի՞նչ է հայտնի նրա մասին։ 2015 թվականին ավարտել է Սանկտ Պետերբուրգի «Վոենմեխը» «Հրթիռաշինություն» մասնագիտությամբ: Կիվիրյանների ընտանիքը համեստ է։ Հայրը զբաղվում է մեղվաբուծությամբ։ Մայրը՝ Անժելիկա Աշոտովնան, տնային տնտեսուհի է։ Կիվիրյանները փոքր բիզնես ունեն սննդամթերքի արտադրության, շինարարական աշխատանքների և բեռնափոխադրումների ոլորտում։ Ձեռնարկությունը բարեխիղճ հարկատուների թվում է։ Արդյո՞ք Կիվիրյանը խոսում է հայերեն՝ պարզել չի հաջողվել։
...Յոթանասունականների կեսերին, երբ Գագարինն այլևս չկար (մահացել է 1968-ի մարտին) հանգստանում էի «Ֆորոս» առողջարանում։ Մի անգամ զբոսնելիս հասա արահետի, որտեղ ազդեցիկ ցուցանակը զգուշացնում էր. «Ճանապարհ չկա»։ Առաջ գնացի, և երկու կիլոմետր անց հայտնվեցի ուղեփակոցի մոտ։ Պահակակետից դուրս եկավ կիսազինվորական համազգեստով մի մարդ։
- Որտեղի՞ց եք։
- «Ֆորոսից», հանգստացող եմ։ Կներեք, իսկ այստեղ ի՞նչ է։
- Տիեզերագնացների ամառանոցները։
-Գագարինի ամառանոցն է՞լ։
-Իհարկե։
- Կարո՞ղ եմ նայել։
Պահակը մտքերի մեջ ընկավ («Ֆորոսը», որը հայտնի է Միխայիլ Գորբաչովի արտաքսման պատմությունից, ԽՄԿԿ Կենտկոմի առողջարանն էր), բայց թույլ տվեց:
- Գագարինի ամառանոցը, - բացատրեց նա,- գլխավոր ծառուղով, աջ կողմում գտնվող երկրորդ տնակը:
Գնացի ծառուղով, գտա աջ կողմի երկրորդ տնակը, կանգնեցի:
Հիշեցի Գագարին գյուղը՝ Սևանա լճի մոտ, առանց համարների «Չայկան» Էջմիածնից, ակադեմիկոսներ Գուրզադյանին, Օսիպյանին։ 1961 թվականը, երբ բոլոր բարձրախոսներից ՏԱՍՍ-ը հայտնեց ամբողջ աշխարհին․ «Ապրիլի 12-ին Խորհրդային Միությունում երկրի շուրջ ուղեծիր է դուրս բերվել աշխարհում առաջին տիեզերանավ-արբանյակը՝ «Վոստոկը», որում մարդ կա»:
Այդ ժամից մինչ օրս այդ մարդն ինձ համար մնում է «իմ Գագարինը»։