Ի՞նչ է ցույց տալիս ՀՀ-ի սեյսմիկ քարտեզը. շինարարության նոր նորմերը և վտանգավոր գոտիները

2020 թ․-ի դեկտեմբերին Հայաստանի կառավարությունն ընդունեց սեյսմակայուն շինարարության նախագծման նոր նորմերը։ Դրանց համար հիմք է ծառայել սեյսմիկ վտանգի քարտեզը և դրա հիման վրա կազմված Հայաստանի տարածքի սեյսմիկ գոտիավորման քարտեզը։ Այս քարտեզները կազմել է ՀՀ ԳԱԱ երկրաբանության գիտահետազոտական ինստիտուտի հիքի վրա ստեղծված «Գեոռիսկ» ձեռնարկությունը։

Քարտեզի վրա Հայաստանը բաժանված է գոտիների, որտեղ 10% հավանականությամբ 50 տարվա ընթացքում կարելի է որոշակի ուժգնությունից բարձր ուժի երկրաշարժեր սպասել։ Որպես չափման միավոր ընտրված է հողի պիկային արագացումը (ոչ պրոֆեսիոնալ լեզվով ասած՝ թե որքան արագ է «ճոճվում» հողը ոտքերի տակ)։

Այդ արագացումը հաշվարկվում է g մեծության, այսինքն՝ ազատ անկման արագացման (9.8մ/վ) համամասնությամբ։ Այլ կերպ ասած՝ 0,5 g գոտում մոտակա 50 տարում 10 տոկոս հավանականությամբ կարելի է ստորգետնյա ցնցումներ սպասել՝ հողի 4,9մ/վ արագացմամբ (մոտավորապես նույն ուժի, ինչ և Սպիտակի երկրաշարժը)։ Կազմված քարտեզի և շինարարության նոր նորմերի հետ դրա կապի մասին Sputnik Արմենիայի հարցերին պատասխանել է «Գեոռիսկի» տնօրեն Սուրեն Առաքելյանը։ Զրուցել է Արամ Գարեգինյանը։

- Հայաստանի տարածքում տեղի ունեցած վերջին երկու երկրաշարժերը տեղավորվո՞ւմ են ձեր սխեմայի մեջ։ Ճի՞շտ է արդյոք այն ենթադրությունը, որ մի քանի թույլ երկրաշարժերը լիցքաթափում են լիտոսֆերային սալերի լարվածությունը և թույլ չեն տալիս, որ մեկ ուժեղ երկրաշարժ լինի։

-Հայաստանի տարածքում տեղի ունեցած վերջին երկու երկրաշարժերը համապատասխանում եմ մեր սեյսմոտեկտոնիկ մոդելին․առաջինը տեղի է ունեցել սեպտեմբերին՝ Սյունիքի բեկվածքի Փամբակ-Սևան հատվածում, իսկ երկրորդը՝ Երևանյան խորքային բեկվածքում։ Երկու երկրաշարժերն էլ միջին ուժի են եղել և դրանց առաջացրած արագացումները, ըստ մեր քարտեզի, սպասվողներից նկատելիորեն ավելի փոքր են եղել։

Ինչ վերաբերում է այն հարցին, որ թույլ երկրաշարժերը լիցքաթափում են տեկտոնիկ լարվածությունները՝ դա միայն ենթադրություն է։ Հակառակ օրինակներ ևս կան։ Օրինակ՝ Սպիտակի երկրաշարժից առաջ մոտավորապես միևնույն գոտում երկու թույլ երկրաշարժ է գրանցվել։ Երկրաշարժը շատ բարդ բնական գործընթաց է, ոչ բավարար չափով ուսումնասիրված, և գիտության ներկայիս մակարադակը հնարավորություն չի տալիս ապացուցել կամ հերքել այսպիսի ենթադրությունները։

-Սպիտակի երկրաշարժի ժամանակ հողի արագացումը կազմել է 0,48 g։ Արդյո՞ք դա նշանակում է, որ 0,4 – 0,5 g գոտիներում շենքերը պետք է կառուցել Սպիտակի երկրաշարժի համար հաշվարկված սեյսմակայունությամբ։ Ո՞ր գոտում է Երևանը։

-Քարտեզը բաժանված է 3 սեյսմիկ գոտու՝ 0.3g, 0.4g և 0.5g առավելագույն նշանակությամբ։ Համապատասխանաբար, Հայաստանի բոլոր բնակավայրերի համար շինարարության   նորմերում սեյսմիկության աստիճանի մասին նշում է արվում։ Այդ աստիճանից է կախված, թե ինչ ստանդարտներով պետք է կառուցվեն բնակելի շենքերն ու այլ օբյեկտները, որոնց օգտագործման ժամկետը 50 տարին չի գերազանցում։ Ըստ այդ ցուցակի, Սպիտակ քաղաքը երրորդ, առավելագույն գոտում է՝ 0,5g, իսկ Երևանը ներառված է երկրորդ գոտում՝ 0,4 g։

Սեյսմիկ վտանգի քարտեզի և դրա հիման վրա կազմված Հայաստանի Սեյսմիկ գոտիավորման քարտեզի կազմման աշխատանքներն իրականացվել են 2016-2018 թթ. միջազգային կոնսորցիումի կողմից, որի կազմում էին ամերիկյան «AIR Worldwide Corporation» ընկերությունը, իտալական «Global Earthquake Modeling Foundation»-ը և հայկական «Գեոռիսկ» գիտահետազոտական ընկերությունը։ Նախագիծն իրականացվել է Համաշխարհային բանկի ֆինանսավորմամբ։ «Գեոռիսկը» համագործակցել է Հայաստանի Երկրաբանական գիտությունների ինստիտուտի և համապատասխան պետական կառույցների հետ (սեյսմիկ պաշտպանության տարածքային ծառայություն և այլն)։

-Կարելի՞ է արդյոք ենթադրել, որ Փամբակ-Սևանի և Գառնիի բեկվածքների շուրջ գտնվող տարածքները Հայաստանի ամենասեյսմավտանգ գոտիներն են։

-Վերջին սեյսմոտեկտոնիկ մոդելը, որն օգտագործված է քարտեզը պատրաստելիս, ստեղծվել է «Գեոռիսկ» ընկերության երջանկահիշատակ հիմնադրի՝ Արկադի Կարախանյանի կողմից։ Այս մոդելն է օգտագործվել նաև Հայաստանի ԱԷԿ-ի սեյսմիկ վտանգավորության գնահատման ժամանակ, որը նույնպես իրականացնում էր կոնսորցիումիը՝ «Գեոռիսկի» ղեկավարությամբ, 2009-2012թթ․-ին։

Սիրտ-անոթային հիվանդություններով դիմելիության ցուցանիշն աճել է. ի՞նչ կապ ունի երկրաշարժը

Ըստ այդ մոդելի՝ Փամբակ-Սևան-Սյունիքի և Գառնիի բեկվածքներն առավելագույն սեյսմիկ ներուժն ունեն․ համապատասխանաբար 7,6 և 7,3 մագնիտուդի։

-Ինչպես է հաշվարկվել քարտեզի վրա նշված երկրաշարժի 10 տոկոս հավանականությունը։

-Քարտեզն 90 տոկոս հավանականությամբ ցույց է տալիս այն գոտիները, որտեղ 50 տարվա ընթացքում հողի սպասվող առավելագույն արագացումը g-ի համամասնությամբ չի գերազանցի նշված նորմերը։ Դա չի նշանակում, որ այնտեղ չեն կարող ավելի մեծ արագացումներ լինել, սակայն մոտակա 50 տարում դրա հավանականությունը 10 տոկոսը չի գերազանցում։

Որևէ տարածքի սեյսմիկ վտանգի գնահատումը բարդ գործընթաց է, այն օգտագործում է գիտական նվաճումներ թե՛ բնական գիտությունների (երկրաբանություն, սեյսմաբանություն, գեոֆիզիկա), թե՛ ճշգրիտ (մաթեմատիկա, վիճակագրություն), թե՛ հումանիտար գիտությունների (հնագիտություն և պատմություն) ոլորտում։

Այնպես որ դժվար է բոլորին հասկանալի ձևով բացատրել, թե ինչպես է հաշվարկվում ստորգետնյա ցնցումների հավանականությունը։ Անալիզի համար ամենատարբեր տվյալներ են օգտագործվում` երկրաշարժերի գործիքային և պատմական կատալոգներ, պալեոսեյսմոլոգիական և հնէաբանական հետազոտություններ, երկրաբանական կառուցվածքի ուսումնասիրություն, արբանյակային լուսանկարներ, երկրաֆիզիկական հետազոտություններ, GPS-ի միջոցով ճշգրիտ չափումների տվյալներ:

Այնուհետև գնահատվում է յուրաքանչյուր մեթոդի արժանահավատությունը և ճշգրտությունը և դրանից հետո՝ բեկվածքի յուրաքանչյուր հատվածի սեյսմիկ պոտենցիալը՝ հնարավոր սխալանքով։

Սեյսմիկ վտանգի գնահատման ժամանակ շատ կարևոր է ուսումնասիրվող տարածքի սեյսմոտեկտոնիկ մոդելը։ Սեյսմոտեկտոնիկ մոդելն ակտիվ բեկվածքների քարտեզ է՝ բեկվածքի յուրաքանչյուր հատվածում առավելագույն հնարավոր երկրաշարժերի նշումով։

-Հնարավո՞ր է արդյոք քարտեզի հիման վրա գնահատել երկրորդային ավերածությունների ռիսկը, հաշվի առնելով ջրամբարների տեղակայումը(հատկապես՝ գետայինների, քանի որ գետերը հոսում են բեկվածքների երկայնքով), ինչպես նաև աղբյուրների և թափոնների տեղակայումը։

-Վտանգի գնահատումն ու ռիսկի գնահատումը տարբեր հասկացություններ են, որոնք շատերը հաճախ շփոթում են։ Կփորձեմ անջատել այդ երկու հասկացությունները։

Ռիսկը կախված է ոչ միայն երկրաշարժի ուժից, այլև բնակչության խտությունից, պատրաստվածությունից, վաղ ազդարարման համակարգերից, շինարարության որակից և բազմաթիվ այլ գործոններից: Ջրամբարների և պոչամբարների դեպքում կարելի է հաշվարկել, թե ինչ տեղի կունենա ամբարտակի ճեղքման դեպքում, որքան տարածք կհեղեղվի, ինչ բարձրության ալիք կլինի, ինչ արագությամբ այն կշարժվի և այլն:

Պետք է նշել, որ բոլոր ջրամբարներն ու պատվարներն ունեն անձնագրեր, որոնցում այդ տվյալները նշված են։ Դրանք ունենալով` դուք կարող եք հաշվարկել տնտեսական և մարդկային կորուստները, այսինքն՝ գնահատել ռիսկը։

Իսկ վտանգի գնահատումը ցույց է տալիս երկրաշարժի բուն ուժը, այսինքն՝ ինչ առավելագույն արագացում կարելի է ակնկալել պատվարի հիմքում և ինչ հավանականությամբ։ Իմանալով դա` կարելի է հաշվարկել, թե ինչ կայունության  պետք է լինի պատվարը։

Ինչպես արդեն նշվեց՝ բնակելի շենքերի և մի շարք այլ օբյեկտների համար ռիսկը հաշվարկվում է 50 տարով։ Այլ օբյեկտների համար, ինչպիսիք են ջրամբարները, թափոնների պահեստավայրերը, էլեկտակայանները և այլն, առավել խիստ ստանդարտներ են կիրառվում, այդ թվում՝ միջազգային։ Օրինակ՝ ջրամբարների համար կարող է լինել 475 կամ 1000 տարի, իսկ ատոմակայանի համար՝ 10 000 տարի։

Ինչ վիճակում են երկրաշարժի օրը հոսպիտալացված հղի կանայք

Ինչպես արդեն նշվեց, «Գեոռիսկը» սեյսմիկ վտանգավորության գնահատում է անցկացրել Հայաստանի ԱԷԿ-ի համար։ Նմանատիպ աշխատանքներ մենք իրականացրել ենք որոշ ջրամբարների և թափոնների պահեստավայրերի համար, մասնավորապես՝ 2019թ․-ին, ՀԷԿ-ի Որոտանի կասկադի երեք պատվարների համար։